نهضت تنباکو؛ خوانشی انقلابی و عدالتخواهانه از دین

زیرنویس، گروه جامعه– نهضت تنباکو؛ برگ زرینی از قدرت و شعور رهبران دینی و شور و همراهی سیاسی مردم است که در تاریخ ایران ثبت و درج گردید.

متن حکم چنین بود: «بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام‌زمان ^{علیه‌السلام} است. حرره الاقل محمدحسن الحسینی.»

نقطه عطف نهضت تنباکو همین حکم میرزای شیرازی بود. حکمی که استعمال تنباکو را به‌مثابه محاربه با امام‌زمان^{علیه‌السلام} می‌دانست و این گونه دین قدرتش را در تغییر دنیوی‌ترین مسائل نشان داد.

نهضت تنباکو که در اعتراض به اعطای امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو در سفر سوم ناصرالدین‌شاه قاجار به خارج از کشور شکل‌گرفته بود به‌عنوان اولین و گسترده‌ترین جنبش علیه استبداد و استعمار شناخته می‌شود.

چه کسی فکر می‌کرد اجرای آن از حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه شروع شده و تا شکسته‌شدن قلیان‌ها پیش رود؟ و یا چه کسی می‌توانست پیش‌بینی کند دین به این اندازه بتواند در پیشروترین حالت خود در حکم محرک یک جنبش عدالت‌خواهی ظاهر شود؟

اگر بخواهیم از نقش و تأثیر دین در این جنبش اعتراضی بگوییم کافی است به این مورد اشاره کنیم که «سید جمال‌الدین اسدآبادی» به دلیل درکی که از نقش باورهای دینی در مردم داشت نامه‌ای به میرزای شیرازی نوشت – در آن زمان که میرزای شیرازی به‌خاطر فعالیت در همین جنبش به عراق تبعید شده بود – و به میرزای شیرازی یادآوری کرد که چه مسئولیت سنگینی برعهده دارد و گویا همین نامه موجب شد تا میرزای شیرازی به این نتیجه و فتوای تاریخی برسد.

به گزارش زیرنویس؛ درحقیقت، مصلحان بزرگ اجتماعی همیشه می‌دانند که دین همان نخ تسبیحی است که مردم را یکپارچه و هم‌صدا می‌کند.
مردم شهرهای مختلف ایران حالا آگاه شده بودند و به‌ویژه شیراز که پرچم‌دار این جنبش بود خون زیادی داد و وقت آن شده بود که این جنبش وارد مرحلهٔ تازه‌ای شود که تنها به یک روح، به یک ایدئولوژی یا یک باور بزرگ نیاز داشت. باوری که بتواند حرکت و خروش مردمی را ورای منافع شخصی تداوم دهد و به‌راستی جز دین چه چیزی چنین قدرتی داشت؟

همچنان که سید حسن مدرس نیز در اهمیت این فتوا می‌گوید:

«واقعه دخانیه، توپی بود که سحرگاه، مردم تیزهوش خفته را بیدار کرد و به طور طبیعی، از زلزله شدیدی که متعاقب آن بایستی به وقوع بپیوندد، باخبرشان کرد. عامه مردم هم که به علت بی‌خبری، درکی از آن واقعه نداشتند، خطر را احساس نمودند و چون به علمای مذهبشان اعتقاد داشتند، همراه آنان به حرکت درآمدند.»

بله وقت کارزار گشته و عطش حق‌جویان به مدد این فتوای تاریخی سیراب شده و مثل خونی تازه در رگ‌های مردم دوانده شد و جنبش را به حرکت درآورد. حرکتی که دیگر کسی جلودار آن نبود و شد آنچه که باید می‌شد.

حالا دین اسلام توانسته بود در قامت اصلی خود نگاشته شده و قرائتی جدید از آن شنیده شود. یک قرائت اعتراضی، عدالت‌خواهانه، استعمارستیز و پیشرو.

این گونه بود که دین آرام‌آرام از لباس سفارشی بودن و صرفاً احکام روزمره بیرون آمد و وارد عرصه اجتماعی و سیاسی شد. انقلاب اسلامی ادامه و نتیجهٔ همان مسیر حسینی – مهدوی است.