اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: خاک از دیدگاه محققان، «پوست زندۀ سیارۀ زمین» است؛ منبعی سرشار از مواد مغذی که آب باران را تصفیه و تمیز می‌کند و حجم زیادی از آب موردنیاز موجودات زنده را در خود نگه می دارد. خاک، همچنین زیستگاه شمار انبوهی از موجودات زنده در سیارۀ زمین است و برای […]
اسما پورزنگی آبادی خبرنگار اطلاعات نوشت: خاک از دیدگاه محققان، «پوست زندۀ سیارۀ زمین» است؛ منبعی سرشار از مواد مغذی که آب باران را تصفیه و تمیز می‌کند و حجم زیادی از آب موردنیاز موجودات زنده را در خود نگه می دارد. خاک، همچنین زیستگاه شمار انبوهی از موجودات زنده در سیارۀ زمین است و برای همۀ جانداران، ماده‌ای حیاتی به شمار میرود. خاک در سرتاسر کرۀ زمین وجود دارد، ولی نادیده گرفته می‌شود.
فرسایش فزایندۀ خاک
در حال حاضر یک‌‌سوم خاک مرغوب جهان از بین رفته است. فرسایش، یکی از مهم‌ترین عوامل تخریب خاک است که در پی جابه‌جایی تدریجی لایه‌های بالایی و حاصلخیزترین لایۀ رویی خاک اتفاق می‌افتد. بخشی از فرسایش، طبیعی است ولی بخش عمدۀ آن به دست بشر انجام می‌شود.
در ایران بر اساس جدیدترین گزارش‌ها میزان فرسایش خاک به ۲/۱۶ تن در سال رسیده که پنج تا شش برابر میانگین جهانی و تقریبا دو تا ۵/۲ برابر فرسایش خاک آسیاست. این در حالی است که تولید یک سانتی‌متر خاک، هفتصد تا هزار سال زمان می‌برد.
آلایندگی خاک
در کنار فرسایش، آلودگی خاک یکی دیگر از عوامل از بین‌برندۀ این مادۀ حیاتی در زمین است. مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نتایج پایش آلودگی خاک که توسط سازمان حفاظت محیط زیست در سال‌های ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ انجام شده، گویای آن است که بیش از ۶۰ درصد موارد آلودگی در خاک‌های دارای کاربری صنعتی و کشاورزی کشور شناسایی شده است.
نتایج این گزارش نشان می‌دهد عامل آلودگی خاک در بیش از ۶۰ درصدِ موارد پایش‌شده، ناشی از پسماند بوده و فاضلاب در جایگاه دوم منابع آلوده‌کننده، شناسایی شده است. بر پایۀ یافته‌های محققان موسسۀ تحقیقات خاک و آب کشور، در بیش از ۶۵ درصد زمین‌های کشاورزی ایران، میزان مادۀ آلی خاک، کمتر از یک‌درصد است.
فرسایش و آلودگی در شرایطی کیفیت خاک کشور را تحت‌تأثیر قرار داده که سالیان زیادی است کم‌آبی و بهره‌برداری نابهینه از منابع آبی نیز دامنۀ تخریب و نابودی این مادۀ حیاتی را گسترده‌تر کرده و اکنون همۀ این اتفاقات به عنوان تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور مطرح می‌شوند.
امنیت غذایی به وضعیتی گفته می‌شود که همۀ مردم در همۀ زمان‌ها برای یک زندگی فعال و سالم، از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی به غذای کافی، ایمن و باکیفیت، دسترسی داشته باشند.
کیفیت خاک و کم‌آبی
کم‌آبی چگونه کیفیت خاک را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟ آزاده فرج‌پور، کارشناس علوم کشاورزی و اکوسیستم و دانش‌آموختۀ دانشگاه‌های گوتینگن و کاسل آلمان در گفتگو با گزارشگر روزنامۀ اطلاعات در پاسخ این پرسش می‌گوید: کم‌آبی موجب ایجاد تنش آبی در اکوسیستم خاک شده و بر ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک و عوامل حیاتی تعیین‌کنندۀ سلامت گیاه و خاک تأثیرات منفی میگذارد؛ به این صورت که ساختار خاک، سفت و فشرده و سطح آن نیز سخت و ترک‌دار می‌شود. در چنین شرایطی، ظرفیت خاک برای نگهداری آب بسیار کاهش می‌یابد و این کم شدن آب منجر به افزایش دمای داخل خاک می‌شود. کاهش رطوبت و افزایش دمای خاک با هم بر فعالیت میکروب‌های خاک تأثیر میگذارد و آن‌ها را تضعیف می‌کند که در نتیجه به مختل شدن چرخۀ مواد مغذی در خاک می‌انجامد.
در واقع، کاهش رطوبت و افزایش دما، پایداری مواد ارگانیک خاک و به دنبال آن بیولوژی خاک از جمله فعالیت میکروب‌های داخل آن را به شکل قابل ملاحظه‌ای تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و از آنجا که حفظ مواد ارگانیک و بیولوژی خاک، عوامل کلیدی در افزایش سلامت خاک هستند اختلال در هریک از آن‌ها باعث تخریب و از دست رفتن حجم زیادی از خاک‌های حاصلخیز می‌شود.
خاک و اقتصاد کشاورزی
فرج‌پور دربارۀ اینکه چرا باید نگران تأثیرات کم‌آبی بر کیفیت خاک باشیم، توضیح می‌دهد: آب، عامل اصلی انتقال مواد مغذی از خاک به گیاهان است. با کمبود آب، انتقال مواد مغذی به گیاه کاهش می‌یابد. همان‌طور که پیش از این گفتم، کاهش ذخیرۀ آب در خاک، برابر با کاهش رطوبت خاک و عامل افزایش دمای آن نیز هست. تغییر در دمای خاک، در شرایط خشکی، تجزیۀ مواد ارگانیک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث افزایش آزادسازی دی‌اکسیدکربن و نیتروژن معدنی به شکل نیترات در سیستم خاک می‌شود. در این شرایط، علاوه بر کاهش شدید حاصلخیزی خاک و عملکرد محصول، نگرانی از آزادسازی بیش از اندازۀ نیترات در خاک جدی است.
وقتی که آب کافی برای انتقال مواد مغذی به گیاه وجود نداشته باشد، نیترات نیز توسط گیاه جذب نمی‌شود و با باقی ماندن آن، خاک آلوده شده و در نهایت هم وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود.
همۀ این موارد می‌تواند در فصل زراعی موجب کاهش ملموس در عملکرد محصولات و در نهایت منجر به ضرر و زیان شدید اقتصادی در بخش کشاورزی شود. از این روست که این مسأله را تهدیدی بالقوه برای امنیت غذایی بشر می‌دانند.
کم‌آبی و فرونشست
نرخ بالای فرونشست زمین طی سال‌های گذشته، خود را به صدر چالش‌های زیست‌محیطی کشور رسانده است. فرونشست چگونه می‌تواند بر خاک و کیفیت آن تأثیر بگذارد؟
فرج‌پور با بیان این که فرونشست به معنای کاهش تدریجی خاک ارگانیک یا به عبارتی کاهش ضخامت مواد ارگانیک خاک است، توضیح می‌دهد: در حال حاضر بسیاری از مناطق ایران به‌دلیل کمبود منابع آبی و به دنبال آن برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در معرض فرونشست قرار دارند.
فرونشست باعث کاهش شدید پوشش گیاهی می‌شود و متعاقب آن، حجم زیادی از مواد ارگانیک خاک همچون تمامی موجودات زنده، بقایای تازۀ گیاهی و موادی که به خوبی تجزیه شده، از دست میرود.
همچنین با رخ دادن فرونشست، تبخیر آب موجود در خاک به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد و محتوای رس و لای خاک کم شده و در نهایت از ظرفیت نگهداری آب در خاک کاسته می‌شود.
در واقع، در نتیجۀ فرونشست، تمامی مواد ارگانیکی که طی سال‌ها در خاک ذخیره شده‌اند می‌توانند خیلی سریع از دسترس خارج شده و بیولوژی خاک از جمله فعالیت‌های میکروبی در آن بسیار ضعیف می‌شود.
این اتفاقات به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک، موجب سرعت گرفتن خشکی، شوری و تخریب خاک و کاهش بهره‌وری آن، گسترش بیابان‌زایی و همچنین کاهش شدید عملکرد محصولات با وجود رشد جمعیت می‌شود.
خاک و تغییر اقلیم
چگونه می‌توان در شرایط خشکسالی و کم‌آبی از خاک و کیفیت آن محافظت کرد؟ این کارشناس در پاسخ می‌گوید: به منظور حفاظت از کیفیت خاک در شرایط کم‌آبی، توصیه این است که علاوه بر افزودن مواد ارگانیک به خاک با به‌کار بردن کودهای ارگانیک مانند کمپوست، کود دامی و مانند آن، از روش‌های کشاورزی مبتنی بر طبیعت و سازگار با محیط زیست استفاده شود؛ روش‌هایی که می‌تواند منجر به بهبود کیفیت خاک و افزایش سلامت آن به‌خصوص در شرایط سختی مانند تنش آبی شود.
در همین حال، یکی از نقش‌های خاک که به تازگی شناخته شده، تأثیر آن بر تغییرات اقلیمی است. فرج‌پور اظهار می‌کند: خاک باعث کاهش مخاطرات اقلیمی می‌شود؛ چرا که نقش بسیار مهمی در تنظیم چرخۀ کربن و نیتروژن بازی می‌کند.
خاک می‌تواند مقدار زیادی کربن را که دو برابر درختان و سه برابر اتمسفر است در خود به دام بیندازد و به شکل مواد ارگانیک ذخیره کند. از این روست که نقش کلیدی در مقابله با تغییرات اقلیمی دارد.
بر پایۀ گزارش خبرگزاری ایسنا، ایرج حشمتی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، خاک و آب را پایه و اساس تولید غذا و خدمات اکوسیستمی می‌داند که رفاه انسان را فراهم می‌کنند.
او در توضیح این نکته می‌گوید: حفاظت از خاک در مبارزه با تغییرات آب‌و‌هوایی، نقش مهمی دارد. علاوه بر برگ و ساقه، ریشه‌های زیرزمین نیز کربنی را که توسط گیاهان در هنگام فتوسنتز ثابت می‌ماند، ذخیره می‌کنند. هنگامی که گیاه می‌میرد کربن موجود در ریشه به خاک اضافه می‌شود و می‌تواند قرن‌ها در آنجا بماند.
مقدار کربن در هر سال افزایش می‌یابد اما بدون پوشش گیاهی، ذخیرۀ کربن خاک کاهش می‌یابد، زیرا مقداری از آن به تدریج تجزیه و باعث انتشار دی‌اکسید کربن در جوّ می‌شود.
