این فضای امن که دیگر در خانه‌ها نیست

زهره شریفی در یادداشتی در ضمیمه خانواده امروز روزنامه اطلاعات نوشت: برای روزگار ما که خانه ها هر روز با افزایش طبقاتشان بلند تر شده و از عرضش کم می شود، دیگر آن خانه های یک طبقه که حیاطش حرف اول را می زند معنایی ندارد و شاید فقط بشود برای کودکان این نسل و آیندگان اندکی از آن فضای پر از نشاط و زندگی را با رفتن به بوستان ها یا همان پارک های اطراف محل زندگیمان تصویرسازی کنیم، البته بدون آنکه در آن بوستان ها خبری از آن دورهمی ها و نشستن های روی تخت  های چوبی کنار حوض و آب دادن به درخت ها و گلدان ها تا هیاهو و شادی های برگزاری مراسم های جشن و عروسی و هیجان دویدن های دور حوض باشد.

با اینکه در ساختمان سازی های جدید فضاهای سبزی را برای بازی کودکان طراحی کرده اند، اما با یک مقایسه کوچک می توان به تفاوت های آن حیاط ها و این حیاط ها پی برد که از زمین تا آسمان است !   

حفظ حریم خانه با وجود «حیاط»  

یکی از مهم ترین تفاوت های حیاط خانه های چند طبقه امروزی با حیاط های قدیمی نبود امنیت و نداشتن حریم برای خانواده هاست. خانه های پنجاه سال و قبل از آن حیاط به معنای بخشی از حریم خانه بود که تنها خانواده هایی که به رسم آن روزگار در چند اتاق دور هم زندگی می  کردند حق رفت و آمد و استفاده از آن را داشتند و هیچ غریبه ای بدون اجازه نمی  توانست وارد آنجا شود.

چنانکه در معنای کلمه «حیاط» به محوطه ای بی سقف اشاره می شود که دور تا دورش دیوار و سرای و صحن خانه است. حیاط یک فضای باز و آزاد را برای زندگی مستقل در حریم شخصی در اختیار خانواده ها قرار می‌داد که از اساسی ترین ویژگی های آن عبارت بود از احترام به حریم خصوصی، تأمین آسایش خانواده، خلوت و جداسازی فضای عمومی از خصوصی، ارتباط با طبیعت و تلاش در جهت حفظ آن و حتی استفاده مطلوب از انرژی های طبیعی مانند نور خورشید، آب باران و برف و… 

برپایی مراسم های عروسی تا عزا در خانه 

اهمیت حفظ حریم خانواده، به ویژه محفوظ بودن اهل خانه از دید نامحرمان یکی از تاثیرات مهم حیاط بود، به طوری که اگر به شکل سرزده هم مهمانی از راه می رسید، به جز فردی که برای باز کردن در داوطلب شده بود سایر اهل خانه فرصت پیدا می کردند تا گذر مهمان از هشتی و حیاط و ایوان تا زمان رسیدن به ورودی اتاق خود را برای پذیرش او آماده کنند. از طرفی حیاط محیط انجام بسیاری از امور خانه مثل شست و شو، رفت و روب، تفریح، استراحت و دورهمی های خانوادگی و برگزاری مراسم های مختلف از عروسی و سوگواری و به ویژه برپایی برنامه های مذهبی از جمله روضه خوانی های ماه های محرم و صفر تا اجرای تعزیه و پخت نذری بود. 

حتی خانواده هایی که حیاط خانه شان کوچک بود یا اجاره نشین خانه  ای بوده و اختیاری نداشتند، به پیشنهاد و همراهی دیگر خانواده  هایی که حیاطی بزرگ داشتند مراسم های عزا یا عروسی خود را در آنجا برگزار می کردند.

 شب تا صبح در حیاط آب پاشی شده

از طرفی استفاده آگاهانه و درست خانواده ها از حیاط با توجه به موقعیت آب و هوایی منطقه جغرافیایی که در آن زندگی می کردند باعث می شد که اهل خانه بتوانند در تمام فصول سال بدون آنکه از سرما و گرما این فضای باز آزار ببینند به بهترین شکل از آن بهره ببرند.

چنانکه در بعد از ظهرهای گرم تابستان آب پاشی حیاط و باغچه آن هم بیشتر با آب حوض که باعث تبخیر آب و در نتیجه خنک شدن محیط و کاهش خشکی هوا می شد محیط مناسبی را برای ساکنان آن خانه فراهم می‌ کرد تا بدون نیاز به وسایل خنک کننده امروزی اعضای خانواده را دور هم جمع کنند و شب های بلند تابستان را به خوشی بگذرانند، و البته بسیاری از اشخاص هم به ویژه آنان که در منازل مستقل زندگی می کردند، ترجیح می‌دادند شب را در حیاط و هوای مطبوع آن به صبح برسانند.

نگهداری آذوقه خانواده در «حیاط خلوت»

در خانه های مرفه نشین هم بخشی از حیاط به همراه یک یا چند اتاق که از بنای اصلی خانه چند متری فاصله داشت به خدمه و انبار و مطبخ یا همان آشپزخانه اختصاص داشت. همینطور در برخی منازل فضایی در پشت مطبخ قرار داشت که به دلیل وسعت اندک، کمتر آفتاب را به خود می‌دید و برای نگهداری آذوقه، مانند یک یخچال طبیعی عمل می‌کرد که به آن «حیاط خلوت» گفته می‌شد. البته در بسیاری از ساختمان‌های امروزی هم چنین فضایی وجود دارد اما استفاده از آن مانند گذشته نیست چرا که به دلیل اشراف سایر طبقات ساختمان و ساختمان‌های مجاور به آن بدون استفاده مانده وحتی در بعضی موارد هم به محل جمع شدن خرده زباله‌های اهالی ساختمان تبدیل شده است.

در این میان ایوان هم در حیاط خانه های قدیمی برای خود داستانی داشته که بیش از هر چیز بین خانواده های مذهبی مورد توجه بوده است. ایوان ها برای خواندن نمازهای فرادا، تشکیل حلقه های درس، محل تجمع و مذاکرات و مباحثات، دعا و نیایش استفاده می شده که همین مساله نشان از اهمیت معنوی فضای حیاط در خانه های آن روزگار داشته است. 

یک «حوض» در وسط حیاط هر خانه

در میان این فضای دل انگیز چیزی که بیشتر از همه به چشم می  خورد که هم جنبه کاربردی داشت و هم به دلیل زیبایی در وسط حیاط بنا می‌شد «حوض» بود. در بیشتر حیاط‌های ایرانی متناسب با متراژ بنا و وضعیت معیشتی صاحبخانه یک حوض هم وجود داشت. حوضی که با مصالح در دسترس مثل سنگ، آجر و سیمان ساخته می‌شد. شکل هندسی حوض‌ها به طور معمول مربع، مستطیل و در حالت خاص تر گرد یا هشت پر بود.

جالب است که حوض بیضی شکل را هیچ وقت نمی‌ساختند و اعتقاد بر این بوده که آب در حوض بیضی زودتر گندیده می‌شود.به هر حال چه این حوض کوچک و چه بزرگ بود جز جدا نشدنی بسیاری از خانه‌ها به حساب می‌آمد. در کنار جلوه دادن حوض و زیبایی هایش به حیاط، کارهایی مثل شست و شوی ظروف در کنار پاشور حوض انجام می‌شد. اهالی خانه به محض رسیدن از راه برای زدودن غبار کار روزانه و یا برای گرفتن وضو پای حوض حاضر می‌شدند.