پاییز به اسکاندیناوی رسید، یعنی فصل جایزه نوبل فرا رسیده‌است. اما این رویداد نیز مانند تمام وقایع تاریخی، نکات عجیب خود را دارد.
آغاز ماه اکتبر زمانی است که کمیته‌های نوبل در استکهلم و اسلو، گرد هم می‌آیند تا برندگان جوایز سالانه را اعلام کنند. در درجه اول، طبق معمول، جایزه نوبل در پزشکی یا فیزیولوژی است که روز دوشنبه توسط هیئت داوران موسسه کارولینسکا در پایتخت سوئد اعلام شد. جوایز فیزیک، شیمی، ادبیات، صلح و اقتصاد با یک اعلام در هر روز هفته تا ۹ اکتبر ادامه خواهد یافت. اما چند نکته جالب در مورد نوبل وجود دارد.
ایده‌ای قوی‌تر از دینامیت
جوایز نوبل توسط آلفرد نوبل، تاجر و شیمیدان قرن نوزدهمی اهل سوئد ایجاد شد. او بیش از ۳۰۰ حق ثبت اختراع داشت، اما ادعای او برای شهرت قبل از جوایز نوبل، اختراع دینامیت با مخلوط کردن نیتروگلیسیرین با ترکیبی بود که ماده منفجره را پایدارتر می‌کرد. دینامیت به زودی در ساخت و ساز و معدن و همچنین در صنعت تسلیحات رایج شد.
به گزارش زیر نویس ،در نهایت نوبل را به یک مرد بسیار ثروتمند تبدیل کرد. شاید این امر او را به فکر میراث خود نیز انداخت، زیرا در اواخر عمرش تصمیم گرفت از ثروت هنگفت خود برای تأمین جوایز سالانه «به کسانی که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت بخشیده‌اند» استفاده کند. اولین جوایز نوبل در سال ۱۹۰۱، پنج سال پس از مرگ او اهدا شد. در سال ۱۹۶۸، ششمین جایزه برای اقتصاد توسط بانک مرکزی سوئد ایجاد شد. اگرچه متخصصان نوبل تاکید می‌کنند که جایزه اقتصاد از نظر فنی یک جایزه نوبل نیست، اما همیشه همراه با دیگران ارائه می شود.
صلح در نروژ
به دلایلی که کاملاً مشخص نیست، نوبل تصمیم گرفت که جایزه صلح در نروژ و سایر جوایز در سوئد اهدا شود. مورخان نوبل گمان می‌کنند که تاریخ نظامی‌گری سوئد ممکن است عامل این تصمیم باشد. در طول زندگی نوبل، سوئد و نروژ در اتحادیه‌ای بودند که نروژی‌ها با اکراه پس از حمله سوئدی‌ها به کشورشان در سال ۱۸۱۴ به آن پیوستند.
این امکان وجود دارد که نوبل فکر می‌کرد، نروژ مکان مناسب‌تری برای جایزه‌ای باشد که به منظور «تشویق همکاری بین ملت ها» است. تا به امروز، جایزه صلح نوبل یک امر کاملاً نروژی است و برندگان آن توسط کمیته نروژی انتخاب و اعلام می‌شود؛ به طوری‌که جایزه صلح، مراسم خاص خود را در ۱۰ دسامبر، سالگرد مرگ نوبل در اسلو، پایتخت نروژ دارد، در حالی که سایر جوایز در استکهلم اهدا می شود.
سیاست چه ربطی به «نوبل» دارد؟
جوایز نوبل هاله‌ای از قرار گرفتن فراتر از منازعه سیاسی را نشان می‌دهد که صرفاً بر منافع بشریت متمرکز است. به ویژه جوایز صلح و ادبیات، که گاهی متهم به سیاسی شدن می‌شوند. منتقدان این سوال را مطرح می‌کنند که آیا برندگان به این دلیل انتخاب می‌شوند که کارشان واقعاً برجسته است یا به دلیل همسویی با ترجیحات سیاسی داوران.
بررسی های دقیق برای جوایز برجسته می‌تواند شدید باشد، مانند سال ۲۰۰۹، زمانی که رئیس‌جمهور باراک اوباما کمتر از یک سال پس از روی کار آمدن برنده جایزه صلح شد. کمیته نوبل نروژ یک نهاد مستقل است که اصرار دارد تنها ماموریتش اجرای اراده آلفرد نوبل است. با این حال، پیوندهایی با سیستم سیاسی نروژ دارد. این پنج عضو توسط پارلمان نروژ منصوب می‌شوند، بنابراین ترکیب این هیئت منعکس کننده توازن قدرت در قوه مقننه است. برای جلوگیری از این تصور که جوایز تحت تأثیر رهبران سیاسی نروژ هستند، اعضای حاضر در دولت یا پارلمان نروژ از حضور در کمیته منع می‌شوند. با این حال، این رویداد همیشه توسط کشورهای خارجی مستقل تلقی نمی‌شود. زمانی که لیو شیائوبو، مخالف زندانی چین، جایزه صلح را در سال ۲۰۱۰ به دست آورد، پکن با توقف مذاکرات تجاری با نروژ پاسخ داد و پس از آن سالها طول کشید تا روابط نروژ و چین احیا شود.
طلا و شکوه
یکی از دلایل معروف بودن جوایز این است که با مقدار زیادی پول نقد همراه هستند. بنیاد نوبل که مدیریت جوایز را بر عهده دارد، امسال مبلغ جایزه را ۱۰ درصد به ۱۱ میلیون کرون یعنی حدود یک میلیون دلار، افزایش داد.
علاوه بر پول، برندگان با دریافت جوایز نوبل خود در مراسم اهدای جوایز در ماه دسامبر، یک مدال طلای ۱۸ عیار و دیپلم دریافت می‌کنند. اکثر برندگان با پیوستن به پانتئون برندگان جایزه نوبل، از آلبرت انیشتین گرفته تا مادر ترزا، به خود افتخار می‌کنند.
اما دو برنده جایزه نوبل خود، از دریافت جایزه سر باز زدند: «ژان پل سارتر» نویسنده فرانسوی که جایزه ادبیات را در سال ۱۹۶۴ رد کرد و سیاستمدار ویتنامی «لو دوک تو» که جایزه صلحی را که قرار بود با دیپلمات آمریکایی «هنری کیسینجر» در سال ۱۹۷۳ به اشتراک بگذارد رد کرد.
چندین نفر دیگر نیز به دلیل زندانی بودن نتوانستند جوایز خود را دریافت کنند، مانند «آلس بیالیاتسکی»، فعال دموکراسی خواه بلاروس، که جایزه صلح سال گذشته را با گروه‌های حقوق بشر در اوکراین و روسیه به اشتراک گذاشت.
فقدان تنوع، آیا نوبل نژادپرستانه رفتار می‌کند
از نظر تاریخی، اکثریت قریب به اتفاق برندگان جایزه نوبل مردان سفید پوست بوده‌اند. اگرچه این وضعیت شروع به تغییر کرده‌است، اما هنوز تنوع کمی در میان برندگان نوبل، به ویژه در دسته‌بندی‌های علمی وجود دارد. تا به امروز ۶۰ زن برنده جایزه نوبل شده‌اند که ۲۵ جایزه نوبل آنها، در رشته‌های علمی هستند. تنها چهار زن برنده جایزه نوبل فیزیک و تنها دو زن برنده جایزه اقتصاد شده‌اند. در روزهای اولیه جوایز نوبل، فقدان تنوع در میان برندگان را می‌توان با فقدان تنوع در میان دانشمندان به طور کلی توضیح داد.
اما امروز منتقدان می‌گویند که داوران باید در برجسته کردن اکتشافات زنان و دانشمندان خارج از اروپا و آمریکای شمالی تصمیمات بهتری بگیرند. کمیته‌های جایزه می‌گویند که تصمیمات آنها بر اساس شایستگی علمی است، نه جنسیت، ملیت یا نژاد. با این حال، آنها در برابر انتقاد ناشنوا نیستند. پنج سال پیش، رئیس آکادمی سلطنتی علوم سوئد گفت که شروع به درخواست از نهادهای نامزد کرده‌است تا مطمئن شوند که «زنان یا افراد دیگر قومیت‌ها یا ملیت‌ها را در نامزدی خود نادیده نمی گیرند.»
