بهناز عسگری خبرنگار اطلاعات نوشت: پیشینۀ مسگری در ایران، دست‌کم به پنج هزار سال پیش برمی‌گردد. ظروف مسی در گذشته‌های دور و نزدیک، رواج و رونق ویژه‌ای داشت و حتی جهیزیۀ نوعروسان از این دست‌سازها خریداری می‌شد؛ برخلاف امروز که به دلیل نرخ بالا و تولید کم و پیدا شدن ظروف پیرکس، تفلون، چینی، استیل، […]
بهناز عسگری خبرنگار اطلاعات نوشت: پیشینۀ مسگری در ایران، دست‌کم به پنج هزار سال پیش برمی‌گردد. ظروف مسی در گذشته‌های دور و نزدیک، رواج و رونق ویژه‌ای داشت و حتی جهیزیۀ نوعروسان از این دست‌سازها خریداری می‌شد؛ برخلاف امروز که به دلیل نرخ بالا و تولید کم و پیدا شدن ظروف پیرکس، تفلون، چینی، استیل، ملامین و غیره، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و نسل امروز نیز به این حرفه گرایشی ندارد.
آنگاه که از خیابان قیام یزد می گذریم، صدای کوبش چکش‌ها از بازار مسگری، کم و بیش از کوچه‌ها و دالان‌های باریک به گوش می‌رسد؛ این در حالی است که در گذشته، از آغاز تا پایان بازار، صدای پیوسته و پیاپی چکش‌ها به گوش می‌رسید و نظر هر رهگذری را به خود جلب می‌کرد.
در این بازار قدیمی که هستۀ اصلی بازارهای یزد را تشکیل می‌دهد، استادکاران زبردست بسیاری سرگرم ساخت، خرید، فروش و آموزش ساخت انواع ظروف مسی بودند. متأسفانه اکنون تعداد کمی از آن‌ها در این حرفه باقی مانده‌اند.
مسگری، یکی از صنایع دستی کهن ایران است؛ هرچند امروزه ظروف و دست‌سازهای مسی ایرانی برجامانده از زمان‌های دور، بیشتر در موزه‌ها دیده می‌شوند.
عبدالمجید عربی، سرپرست معاونت صنایع دستی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد، در پاسخ به پرسش خبرنگار اطلاعات که چند باب مغازۀ مسگری در یزد و به‌ویژه بازار مسگرها فعال است می‌گوید: «در حال حاضر، بیش از ۱۵ باب مغازۀ مسگری، با سبک سنتی در بازار مسگرها فعال هستند؛ چنان‌که مجموع دارندگان مجوز در سه بخش کارت شناسایی، پروانۀ تولید انفرادی و پروانۀ تولید گروهی، نزدیک ۷۰ تن هستند و میانگین سنی آن‌ها بین سی تا چهل سال است.»
عربی با اشاره به آموزش در حوزۀ صنایع دستی می‌افزاید: «آموزش در این صنعت، بیشتر به سبک استاد ـ شاگردی سنتی می‌باشد و هنوز هستند استادکارانی در سطح استان که این حرفه را آموزش می‌دهند.
اگر رشته‌های صنایع دستی را به لحاظ فعال بودن و ترکشدن یا درحال ترک، به سه دستۀ منسوخ‌شده‌ها، در حال منسوخ شدن و نیاز به حمایت تقسیم کنیم، مسگری در دستۀ سوم قرار می‌گیرد که برای بازیابی جایگاه گذشته و توسعۀ آن نیاز به حمایت دارد. برای تحقق این امر، هنرمندان به امکاناتی مانند معرفی برای حضور در نمایشگاهها، معرفی به بانک‌ها و دادن تسهیلات بانکی، معرفی برای برقراری بیمۀ هنرمندان صنایع دستی و مانند آن نیاز دارند.
گفتنی است مسگری از کارهای سخت و زیان‌آور به شمار می‌آید؛ زیرا تغییر شکل و حالت دادن ظروف مسی، نیازمند پتک زدن‌های پیوسته در حالت‌های نشسته و ایستاده است. بخشی از کار، دم کورۀ آتش و بخشی به ریزه‌کاری‌های هنری بر بدنۀ فلز برمی‌گردد که همۀ این‌ها به دشواری انجام می‌گیرد و بیشتر مسگران دچار دردهای زودرس عضلانی و کاهش بینایی و شنوایی می‌شوند.»
وی دربارۀ دلیل استقبال کم خانواده‌ها برای خرید مس می‌افزاید: «در خانواده‌های سنتی یزدی، تهیۀ ظروف مسی برای جهیزیه، رسم بود. اکنون نیز بسیاری از خانواده‌ها در سراسر ایران، هنگام تهیۀ جهیزیه، رویکرد تقریبا خوبی به خرید ظروف مسی نشان می‌دهند، ولی چون ظروف مسی امروزه از ظروف گران‌قیمت بازار به شمار می‌رود، خانواده‌هایی که توان مالی خوبی دارند، ظروف مسی می‌خرند.»
کاهش صدای چکش‌ها
از عربی، دربارۀ کاهش صدای چکش بازار مسگرها پرسیدیم و او پاسخ داد: «ساکت شدن بازار مسگرها به نسبت گذشته به معنی تغییر روش کار نیز هست؛ چون اکنون تغییرات بسیاری در مسگری سنتی رخ داده و ابزارهای برقی و فناوری‌های نوین به کمک این صنعت آمده‌اند. بخشی از مراحل ساخت ظروف با دستگاه انجام می‌گیرد، سپس به استادکاران سپرده می‌شود. درواقع بخش زیادی از مراحلی که تولید صدا می‌کرد و به گوش و مفاصل استادکاران آسیب می‌رساند، با دستگاه‌های صنعتی انجام شده و به جای آن فقط صداهای ظریف نقش و نگار انداختن بر پیکرۀ ظروف به گوش می‌رسد. این تحول باعث شده این هنر دوباره به سبد خرید خانوارها بازگردد.»
عربی دربارۀ معافیت مالیاتی و بیمه صنعتگران مس، می‌گوید: «صنعتگران این رشته، موظفند اظهارنامۀ مالیاتی سالانه را پر کنند، ولی ضریب مالیات آن‌ها کم یا در بعضی موارد صفر است. متقاضیان کار در این رشته، باید دارای کارت صنایع دستی و کارت مهارت فنی- حرفه‌ای باشند و پس از ثبت‌نام و درخواست بیمه، در لیست انتظار برای کد بیمۀ تأمین اجتماعی قرار گیرند.
یکی از وظایف ما برگزاری بازارچه‌ها و نمایشگاه‌های صنایع دستی است. حضور هنرمندان مسگر در این نمایشگاهها باعث رونق فرآورده‌ها و عرضۀ محصول باکیفیت‌تر و متناسب با سلیقۀ بازار می شود. هرچند تعداد هنرمندان رشتۀ مسگریِ متقاضی حضور در نمایشگاهها کم است، اما می‌توان آن را به گونه‌ای مدیریت کرد که حضور همان تعداد اندک به نمایندگی از سوی تولیدکنندگان ظروف مسی در نمایشگاهها به معرفی هرچه بهتر و بیشتر این هنر- صنعت به همۀ مردم کشور بینجامد.»
ذخیرۀ مس در استان یزد ۵۴ میلیون تن است، ولی به دلیل مخالفت سازمان محیط زیست از برداشت این معادن، عملیات استخراج و اکتشاف صورت نگرفته است.
سختی کار و کمبود استاد
حسین آدابی مسگری، با بیش از ۷۰ سال سن، همچنان با عشق به مسگری مشغول است. او می‌گوید: «بازار مسگری یزد، بازاری پررونق بود و مسگران با قوت بازوی توانمند و ضرب چکش خود، انواع ظروف و اشیای مسین را می‌ساختند. صداهای دیگر در هیاهوی صدای چکش‌های مسگران گم می‌شد، اما امروز طنین این صدا رو به خاموشی می‌رود. بسیاری از استادان مسگری، چشم از جهان فروبسته‌اند و دیگر نیستند تا شاگردان برجسته‌ای همچون خود تربیت کنند. مغازه‌های بزرگ مسگری این روزها به ظروف تفلون، چدن، آلومینیوم و استیل آراسته شده‌اند.»
او با بیان این که مسگری از مشاغل سخت است و به نیروی بدنی زیادی نیاز دارد، آن را هنری می‌داند که عشق می‌خواهد: «بیشتر مسگرها این شغل را از پدران خود به ارث برده‌اند. خودم نیز وارث دستان هنرمند پدرم هستم و سال‌هاست به این کار مشغولم. دریغ که این بازار از رونق افتاده و مردم بیشتر برای فروش مس‌های خود به این مغازه‌ها مراجعه می‌کنند. چقدر سخت است مس‌هایی که روزی با تلاش، عشق و عرق جبین ساخته شده، اکنون به صورت اوراق به خودمان برگردانده می‌شوند!
اکثر مشتریان، برای خرید دودل و برای تشخیص مس اصلی سردرگم هستند. قلع داخل مس اصلی، درخشان و براق است و چکش‌زنی آن، ریز و منظم انجام شده، همچنین ورق آن از مس باکیفیت و ضخیم است.
پس از مدتی استفاده کردن از ظرف‌های مسی مانند کماجدان‌ها، دیگ‌ها و سینی‌های سفیدشده، لکهای سیاهی در درون سفید و قلع‌کاری شدۀ آن‌ها پدید می‌آید. این لکه‌ها مربوط به جِرم چربی غذاهای پخته‌شده است و تأثیری بر کیفیت غذا ندارند، ولی در صورت تمایل برای تمیز کردن آن، می‌توانید ظرف را خیس کنید و با مقداری ماسۀ بادی یا ماسۀ ساحلی و کمی مایع ظرف‌شویی، محلولی بسازید و آن را پاک کنید. برای قرمز کردن و برگرداندن حالت اولیۀ پشت کماجدان‌ها که سیاه شده و رنگ آن تغییر کرده نیز می‌توان از همین روش استفاده کرد. همچنین می‌توانید محلولی از سرکه و نمک درست کرده و درون ظرف بریزید، سپس آن را با سیم ظرف‌شویی بشویید تا به حالت اول بر‌گردد.»
این استاد مسگری معتقد است ظروف مسی را حتی بعد از گذشت هفتصد سال می‌شود استفاده کرد؛ چنان‌که اکنون نمونه‌هایی از ظروف مس تاریخی در مرکز اسناد یزد نگهداری می‌شود که هم‌اینک قابل استفاده است.
باورهای غلط
دکتر محمدعسکر فراشاه، متخصص طب ایرانی که رتبۀ یکم کشوری در آزمون دکتری تخصصی را دارد در گفتگو با خبرنگار اطلاعات دربارۀ استفاده از ظروف مسی می‌گوید: «از باورهای غلط طبی، جذب مس برای رفع کم‌خونی از طریق ظروف مسی است. این باور به کلی نادرست است؛ هرچند متأسفانه در تبلیغات تلویزیونی نیز بر آن تأکید یا تأیید می‌شود. باید توجه داشت یون مس از طریق بعضی غذاها به راحتی جذب می شود و هیچ نیازی به جذب یون مس از طریق ظروف مسی نیست، اما این نکته درست است که از دیدگاه طب ایرانی، برای جلوگیری از واکنش ظروف مسی با مواد غذایی، توصیه شده که حتما از ظروف مسی قلع‌اندود استفاده شود، زیرا این لایۀ قلع تا حد بسیار زیادی از واکنش مس با مواد غذایی و ایجاد مسمومیت جلوگیری می‌کند.
در ظروفی که لایۀ پوششی آن‌ها از بین رفته، نباید پخت و پز کرد؛ زیرا سبب جذب زیاد یون مس و مسمومیت می‌شود. همچنین با از بین رفتن لایۀ قلع، یون اضافی جذب غذا و وارد بدن و در کبد ذخیره شده و باعث از کار افتادن کبد و در نهایت مرگ می‌شود.»
وی برای نگهداری ظروف مسی نیز توصیه‌هایی دارد: «اگر می‌خواهید لکهای را از روی ظرف مسی پاک کنید، روی آن یک برش پیاز بمالید. در ظروف مسی، غذاهای اسیدی و ترش نپزید؛ چون لایۀ داخلی ظرف را از بین می‌برد و باعث ورود بیش از اندازۀ مس به غذای شما می‌شود. مراقب باشید که در حین استفاده یا شستشو، لایۀ پوششی محافظ از بین نرود. ظروف مسی را هرگز نباید در ماشین ظرف‌شویی قرار داد، بلکه باید آن‌ها را بعد از شستن بلافاصله خشک کرد. برای سرخ کردن، بهتر است از ظروف آهنی و مسی استفاده نشود؛ زیرا روند تخریب روغن را تسریع می‌کنند. برای پاک کردن قسمت‌های کثیف ظروف مسی و براق کردن آن‌ها، نصف یک لیموترش را در نمک فرو ببرید و روی قسمت مورد نظر بمالید. مخلوط سرکه و نمک هم مفید است. کافی است وسیله یا ظرف مسی را به همراه یک قاشق غذاخوری نمک، یک فنجان سرکۀ سفید و مقداری آب به مدت چند ساعت در ظرفی بجوشانید، سپس آن را با محلول صابون و آب داغ بشویید و در نهایت آب بکشید و خشک کنید.
شیوۀ دیگر این است که یک قاشق چای‌خوری نمک را در یک فنجان سرکۀ سفید حل کنید و به آن آرد بیفزایید تا حالت خمیری پیدا کند؛ آنگاه خمیر را روی سطوح ظرف بمالید و پانزده دقیقه تا یک ساعت آن را کنار بگذارید، سپس آن را با آب گرم بشویید و با پارچۀ نرم و تمیز خشک کنید تا براق شود.»
