محمدرضا کلاهدوزان خبرنگار اطلاعات نوشت: محله «جلفا» یا «جلفای نو» بخشی از تاریخ اصفهان است که با کوچ اجباری ارامنه در دوره صفویان، شکل گرفت و اینک هر فردی مجذوب شگفتی‌های آن می‌شود. زیبایی این محله تاریخی که مشتاقان زیادی دارد، فقط کلیساها و خانه‌های باصفا و چشم‌نوازی که روح آدمی را جلا می‌دهد، نیست، بلکه […]
محمدرضا کلاهدوزان خبرنگار اطلاعات نوشت: محله «جلفا» یا «جلفای نو» بخشی از تاریخ اصفهان است که با کوچ اجباری ارامنه در دوره صفویان، شکل گرفت و اینک هر فردی مجذوب شگفتی‌های آن می‌شود. زیبایی این محله تاریخی که مشتاقان زیادی دارد، فقط کلیساها و خانه‌های باصفا و چشم‌نوازی که روح آدمی را جلا می‌دهد، نیست، بلکه جلفا زوایای دیگری هم دارد و نقش ارامنه در صنعت و هنر اصفهان را نمی‌توان نادیده گرفت.
جلفا تا دوره قاجاریه، شهرکی مسیحی‌نشین مستقل در جنوب زاینده‌رود بود که با شهر اصفهان فاصله داشت و «سی و سه پل» تنها راه ارتباطی آنها بود ولی با توسعه شهر، اینک یکی از محله‌های خطه نصف جهان است. حدود چهار تا شش‌هزار نفر از ارامنه در محله جلفا زندگی می‌کنند و زیست آنان در کنار مسلمانان، نمونهای از زیبایی‌های اصفهان و نماد همزیستی ادیان توحیدی در ایران محسوب می‌شود.
اداره گردشگری شهرداری اصفهان، برای آشنایی خبرنگاران این شهر با تاریخ محله جلفا، تور نیم‌روزه‌ای در یک صبح پاییزی فراهم کرد که این گزارش، شرحی از آن است.
اصفهان، میزبان ارامنه
کوچاندن ارامنه به اصفهان توسط شاه عباس اول صفوی از سال ۱۶۰۶ تا ۱۶۰۳ میلادی و نحوه شکل‌گیری جلفای نو، ماجرای جالبی دارد.
آرگین آبنوسیان، مسئول گردشگری شورای خلیفه‌گری ارامنه اصفهان و راهنمای ما در این تور گردشگری می‌گوید: شاه عباس اول صفوی برای تضعیف سپاه عثمانی که در حال پیشروی به ایران بود، تصمیم می‌گیرد جلفای قدیم را که در کرانه رود ارس بود از سکنه خالی و آن را به ویرانه تبدیل کند تا لشکریان عثمانی به هیچ پناهگاه و آذوقه‌‌ای د‌سترسی ند‌اشته باشند، بنابراین ارامنه به اصفهان، پایتخت صفویه کوچ داده شدند.
بخشی از ارامنه که در تجارت ابریشم مهارت داشتند در کنار پل تاریخی «مارنان» اصفهان ساکن شدند و بقیه در دیگر محله‌های این شهر استقرار یافتند. کشاورزان و دامپروران به غرب اصفهان و چهارمحال و بختیاری رفتند.
مدتی بعد، شاه صفوی تصمیم می‌گیرد زمینی از اموال خود در ساحل جنوبی رودخانه زاینده‌رود به آنها اعطا کند تا بازرگانان ارشد ارمنی که به «خواجگان» معروف بودند، یک شهرک تجاری ارمنی‌نشین ایجاد کنند و این محله به یاد موطن اصلی مهاجران، «جلفای نو» نامیده شد.
وی می‌افزاید: ابتدا عمارت‌ها و تجارت‌خانه‌هایی در آن شهرک ساخته و سپس آن شهرک بین ۲۰ خانواده توانگر جلفایی تقسیم‌بندی می‌شود تا توسط خواجگان اداره شود که نام خیابان‌هایی مانند «نظر» و «خواجه پطرس»، برگرفته از نام آن‌هاست.
از ۲۴ کلیسایی که ارامنه در اصفهان ساختند، امروز فقط ۱۳ کلیسا در محله جلفا وجود دارد که برخی مانند کلیسای «بتلحم مقدس» و «مریم مقدس» با هزینه شخصی خواجگان و بسیار باشکوه ساخته شده و به کلیسای «خواجه‌ساز» معروفند.
بزرگ‌ترین عبادتگاه در جلفا
پا در صحن کلیسای «بتلِحِم مقدس» می‌گذاریم و خود را در زیر گنبدی بزرگ، مرتفع و دوجداره که با هنرهای مختلف آراسته شده است، می‌یابیم، بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین عبادتگاه ارامنه در اصفهان که به سبک معماری ایرانی بنا شده است.
نمای بیرونی آن آجری و فاقد تزیین است و خیلی‌ها تصور نمی‌کنند در پس دیوارهای بلند و کاهگلی آن، چه بنای زیبایی وجود دارد. دیوارهای داخلی کلیسا با انواع گچبری‌های مطلا با نقوش اسلیمی، کاشی‌های هفت‌رنگ و گچکاری‌های بسیار زیبا و نقاشیهای رنگ و روغن تزیین شده است. این گچبری‌ها و گچکاری‌ها مرا به خانه تاریخی «رسول بقایی» در محله تاریخی «جوباره» اصفهان برد که پیشتر، از آن بازدید داشتیم ولی متأسفانه توجه چندانی به حفظ آن خانه صفویه نمی‌شود.
محله جلفای اصفهان نیز از تیغ توسعه و خیابانکشی مصون نمانده است. آبنوسیان می‌گوید: «هنگام ساخت شهرک جلفا، دو میدان بزرگ و کوچک در آن احداث می‌شود اما با ساخت خیابان «حکیم نظامی»، میدان کوچک نابود می‌شود و کوچه‌ای را در حوالی آن به نام «میدان کوچک» نامگذاری می‌کنند!»
میدان بزرگ چهارگوش و مربع‌شکل جلفا که به «میدان جلفا» معروف بود، تنها میدان این محله تاریخی است که پیرامون آن مغازه وجود دارد.
درگذشته این میدان در جلفا مرکزیت داشت و در کنار آن کاروانسرا و بارانداز بازرگانانی قرار داشت که تجارت ابریشم می‌کردند. کوچه‌های جلفا به «میدان جلفا» منتهی می‌شوند و در قدیم این میدان، تنها نقطه اتصال جلفا به شهر اصفهان بود.
آبنوسیان می‌گوید: «در قدیم، اهالی جلفا از این میدان سوار درشکه می‌شدند و به شهر اصفهان می‌آمدند. تا پیش از مرمت میدان جلفا، تابلوی ایستگاه درشکه وجود داشت و تا ۲۰ سال پیش، بیشتر اهالی محل از میدان جلفا استفاده می‌کردند و یک میدان محلی بود، با این که امروز هم خیلی شلوغ می‌شود ولی ارامنه کمتر از آن بهره می‌برند.»
خاستگاه صنعت چاپ در ایران
مجموعه کلیسای «آمنا پرگیچ» معروف به «وانک» که معنی آن «کلیسای جامع» بود، نخستین عبادتگاهی است که ارامنه پس از ورود به اصفهان ساختند و اینک به مقصد گردشگران بدل شده ولی با وجود همه زیبایی‌های آن، کلیسای بتلحم زیباتر به نظر می‌رسد.
جلفای نو خاستگاه صنعت چاپ در ایران و خاورمیانه است. «اسقف خاچاطور کِساراتسی» که در جریان سفر به خارج از کشور با چاپ آشنا شده بود، نخستین دستگاه چاپ در ایران و خاورمیانه را در سال ۱۶۳۸ میلادی با کمک صنعتگران ارمنی ساخت و این صنعت را در اصفهان پایه‌گذاری کرد. مقبره او در زیر محراب وانک است.
مرکز نگهداری اسناد کلیسا، کتابخانه، موزه خاچاطور کِساراتسی و موزه مردم‌شناسی ارامنه از دیگر بناهای مجموعه وانک است.
آبنوسیان می‌گوید: «یک میلیون نسخه سند مشتمل بر اسناد، مدارک و نامه‌هایی که بین تجار مبادله می‌شد در مرکز نگهداری اسناد کلیسا نگهداری می‌شود، نزدیک به ۵۰ هزار جلد کتاب نیز با زبان‌های مختلف در آن کتابخانه وجود دارد که قدیمی‌ترینشان مربوط به سال ۱۶۴۰ میلادی است. محققان می‌توانند با کسب مجوز از مرکز نگهداری اسناد کلیسا بهرهبرداری کنند.»
موزه دوطبقه خاچاطور کِساراتسی وانک، بخش‌های مختلفی دارد که بخش فرامین پادشاهان ایران برای ارامنه، نسخ خطی، کتاب مقدس و اشیاء مراسم کلیسایی از جمله آن‌هاست و قدیمی‌ترین دستگاه چاپ را نیز می‌توان در این موزه دید.
قدیمی‌ترین انجیل متعلق به قرن نهم و دهم میلادی و همچنین کوچک‌ترین کتاب دعای جهان که به هفت زبان دنیا نوشته شده در آن به نمایش گذاشته شدهاند.
محله تبریزیها و ایروانیها
پس از دیدن مجموعه وانک، از ما با نان مخصوص ارمنیان که «گاتا» می‌نامند و قهوه خاص ارمنی که تلخی قابل تحملی دارد، پذیرایی می‌کنند ولی مهارت درست کردن آن را برای خود محفوظ می‌دارند.
«گنجینه موسیقی ارامنه جلفای نو» آخرین مکانی است که برای بازید ما برنامهریزی شده و در محله «سنگ‌‌تراشان» نرسیده به محله «ایروانیها» و «تبریزیها» قرار دارد.
این محله‌ها در دوره شاه عباس دوم صفوی به جلفای نو الحاق شدند تا سنگ‌‌تراشان، ایروانیها و تبریزیها که در شمال زاینده‌رود سکونت داشتند به آنها نقل مکان کنند. این افراد چون به ناچار از تبریز و ایروان کوچ کرده بودند یا به شغل سنگتراشی مهارت داشتند، نام محله تبریزیها و ایروانیها را برای محله خود برگزیدند.
پیاده از محور «خواجه عابد» به سمت گنجینه موسیقی می‌رویم و در مسیر، از مقابل مدرسه «کاتارینیان» و «کانانیان» که نخستین مدارس ارامنه بودند عبور می‌کنیم. این مدارس قدیمی در حال مرمت و بازسازی‌اند تا به تأسیسات گردشگری بدل شوند.
گنجینه موسیقی ارامنه جلفای نو در بنای دل انگیزی قرار دارد و نمونه زیبایی از سبک خانه‌های ایرانی است. در گذشته این ساختمان چشمنواز که ایوانی بزرگ و سقف بلندی دارد، یتیم‌خانه ارامنه بود.
آبنوسیان می‌گوید: «چون هیچ بی‌سرپرستی در جامعه ارامنه وجود ندارد، تصمیم گرفته شد این خانه در سال ۲۰۰۳ میلادی به مرکز تمرین دو گروه کُر ارامنه بدل شود و چند سال پیش بخشی از آن، گنجینه موسیقی ارامنه جلفای نو شد تا ضمن ارائه تاریخ موسیقی ارامنه، تعامل میان موسیقی ارامنه و فارسی‌زبانان نیز فراهم شود.»
