ضمیمه دانش امروز روزنامه اطلاعات نوشت: گیاهان انواع مختلفی از مایعات را از خود ترشح می‌کنند؛ مانند لاتکس، صمغ و موم. برخی از گیاهان، به‌ویژه گیاهان چوبی رزین تولید می‌کنند؛ ماده‌ای چسبنده که در آب حل نمی‌شود و در معرض هوا به حالت سفت و جامد در می‌آید. رزین روی زخم گیاهان دلمه می‌بندد و مثل […]
ضمیمه دانش امروز روزنامه اطلاعات نوشت: گیاهان انواع مختلفی از مایعات را از خود ترشح می‌کنند؛ مانند لاتکس، صمغ و موم. برخی از گیاهان، به‌ویژه گیاهان چوبی رزین تولید می‌کنند؛ ماده‌ای چسبنده که در آب حل نمی‌شود و در معرض هوا به حالت سفت و جامد در می‌آید.
رزین روی زخم گیاهان دلمه می‌بندد و مثل پلاکت درون خون ما عمل می‌کند. وقتی گیاه تولیدکننده رزین صدمه می‌بیند یا شکافی در پوسته آن ایجاد می‌شود، از آن محل رزین خارج می‌شود.
واژه کهربا یک تعریف کلی برای رزین‌های فسیلی یا شیره سخت‌شده گیاهان است. زمان، شرایط و ترتیب واکنش‌های شیمیایی لازم برای فرایند تبدیل رزین به کهربا هنوز به‌طور قطع روشن نشده‌اند.
در حال حاضر فقط درباره فاز آغازین تشکیل کهربا بر اساس ترشحات رزین گیاهان امروزی اطلاعات به دست آمده‌است. بسیاری از درختان کاج و تعدادی از درختان برگ‌ریز به‌طور ناگهانی از خود رزین ترشح می‌کنند که گاهی این ترشحات به دلیل صدمه دیدن و زخمی شدن این درختان است. رزین‌ها ازلحاظ شیمیایی مخلوطی از چندین ترکیب ارگانیک هستند که به خانواده مشتقات «ترپِن” ( terpene) تعلق دارند.
ترپن‌ها در آب نامحلول هستند، بوی کمابیش عطرآگینی دارند و در ابتدا چسبناک هستند. زمانی که رزین چسبناک در مجاورت هوا و نور خورشید قرار می‌گیرد، نسبتاً سریع سفت می‌شود که این به دلیل از دست دادن ترکیبات فرار است. سپس با تشکیل زنجیره‌های کربن، فرایند پلیمریزاسیون صورت می‌گیرد؛ یعنی مولکول‌های بزرگ در اثر پیوند مولکول‌های کوچک با یکدیگر تشکیل می‌شوند. به دنبال این فرایند یک پوشش محافظ روی زخم گیاه تشکیل می‌شود که درخت را از قارچ‌ها و عوامل بیماری‌زای دیگر مصون می‌دارد.
تبدیل رزین به کهربا و سفت شدن آن میلیون‌ها سال ادامه پیدا می‌کند که در طول این مدت‌زمان، مولکول‌های رشته‌ای توده رزین به‌تدریج به هم گره می‌خورند و اجزای فرار آن به‌مرور از آن خارج می‌شوند. تشکیل کهربا را می‌توان فرایند پختگی و بلوغ در نظر گرفت که این با فرایند زغالش یعنی تبدیل گیاهان به زغال قهوه‌ای و سپس زغال سخت قابل مقایسه است.
این روند همچنین شامل تشکیل شکلی میانی ازلحاظ سنی بین رزین و کهربا است که به‌طورکلی به آن «کوپال» می‌گویند. کوپال اغلب شفاف، سفت و بی‌بو است ولی زمانی که مالیده می‌شود از خود رد به‌جا می‌گذارد. کوپال‌هایی از درختان برگ‌ریز استوایی یا درختان مخروطی متعلق به شرق آفریقا، ماداگاسکار، نیوزیلند، کلمبیا و جمهوری دومینیکن به دست آمده‌اند.
تعیین مدت دقیق تبدیل رزین به کهربا آسان نیست اما به‌طورکلی بیش از ۴۰ هزار سال طول می‌کشد تا کهربا شکل بگیرد؛ همان گوهر طبیعی زیبا و خوش رنگی که بسیار مورد توجه جواهرسازان قرار دارد.
هر رزینی که قدمتی کمتر از این داشته باشد به‌احتمال زیاد یک کوپال است.واژه آلمانی کهربا یعنی Bernstein به معنی «سنگ سوزان» است و از خاصیت اشتعال‌پذیری آن نشأت می‌گیرد. Börnenواژه‌ای در زبان آلمانی زیرین و به معنای سوختن است. کهربا بر اساس طبع سنگی‌اش در گروهی که شامل زغال و سنگ نفت است طبقه‌بندی می‌شود. این گروه سنگ‌هایی که خاصیت اشتعالی دارند (برگرفته از واژه لاتین “kaio ” به معنی سوختن) و منشأ آنها بی و ژنتیکی (از واژه یونانی biosبه معنی زندگی کردن) است را در برمی‌گیرد.
حتی امروزه، این واقعیت که درگذشته عده‌ای تلاش می‌کردند تا واژه amberرا منحصر به کهربای بالتیک کنند باعث بروز سردرگمی شده‌است. استدلال آنها بر اساس وجود سوکسینیک اسید در کهربای بالتیک بود که باعث تمایز این کهربا از تمامی رزین‌های فسیل شده دیگر می‌شد. این مناظرات منجر به این شد که مدتی بعد تعاریف دیگری مانند «کهربای واقعی» یا «کهربا در معنای وسیع یا معنای محدود» برای آن در نظر بگیرند. این تعاریف مبهم از این حقیقت نشأت می‌گرفتند که بسیاری از رسوبات رزین‌های فسیلی در سراسر دنیا هنوز کشف نشده بودند.
بااین‌حال، با توجه به اینکه در همین رزین‌ها هم سوکسینیک اسید وجود داشت، این ویژگی را نمی‌شد فقط مختص کهربای بالتیک دانست علاوه بر این، نتایج تازه‌تر درزمینه شیمی رزین نشان داده‌اند که داشتن اطلاعات درباره تاریخ زمین‌شناختی هر کدام از رزین‌های فسیلی برای طبقه‌بندی آنها از لحاظ گیاه‌شناختی بسیار مهم است. دلیل آن‌هم این است که ترشحات رزینی از گیاهان مادر مشابه که در معرض شرایط زمین‌شناختی متفاوت قرار گرفته‌اند می‌توانند موجب تشکیل کهرباهایی شوند که ساختار شیمیایی کاملاً متفاوتی دارند.
هنگامی‌که رزین چسبناک از درخت خارج می‌شود، روی زمین چکه می‌کند یا حتی از ریشه درختان بیرون می‌زند حشرات کوچک به آن می‌چسبند.
گاهی این قطره‌های رزینی وارد آب می‌شوند که علت آن رشد درخت مورد نظر در حاشیه رودخانه یا نزدیک اقیانوس است. شاید هم یک سیلاب درخت را از جا کنده و با جریان رودخانه همراه کرده باشد. برخی از این قطره‌های شناور در رسوباتی مانند شن دشت‌های سیلابی یا گل‌ولای بستر دریاچه‌ها مدفون می‌شوند.
کهربا می‌تواند حتی جانوران بسیار ریزی که بدنی نرم و اجزایی لطیف دارند را در خود نگه دارد. کهربا ماده‌ای جادویی است که به‌طور تمام و کمال و با رعایت امانت به طبیعت شکل هر چیزی را که به دامش افتاده را حفظ کرده است.
طی دو قرنی که دیرینه شناس‌ها کهرباهای نقاط مختلف دنیا را مطالعه کرده‌اند حشرات، عنکبوتیان، خرچنگ‌ها، گیاهان، قارچ‌ها، نماتدها، میکروارگانیسم‌ها و حتی گاهی تکه‌ای از یک جانور مهره‌دار را در آنها کشف و بررسی کرده‌اند. بااین‌حال، همان‌طور که ممکن است تصور کرده باشیم فسیل‌هایی که سر از کهربا در می‌آورند متعلق به جاندارانی بوده‌اند که احتمال مدفون شدنشان در رزین یک درخت باستانی بیشتر بوده است.
بهترین ذخایر کهربا در دنیا
قدیمی‌ترین کهربای فسیلی متعلق به ذخایر دوران کرتاسه زیرین در کوه‌های لبنان است. تخمین زده می‌شود که سن این کهربا ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون سال باشد. اگر چه این ذخایر ارزش اقتصادی ندارند اما فسیل‌هایی که در آنها پیدا می‌شوند برای علم بسیار با ارزش هستند؛ چون منشأ این رزین‌ها از نقطه‌نظر دیرینه‌شناختی مربوط به زمانی بسیار جالب‌توجه است.
در حین اینکه دایناسورها، آمونیت‌ها و بِلِمنیت‌ها به زندگی خود ادامه می‌دادند، پستانداران، پرندگان و گیاهان گلدار نیز خلق شده بودند. تجزیه‌وتحلیل فون غنی موجود در کهربای لبنانی نتایج شگفت‌انگیزی در رابطه با فرگشت گروه‌های مختلف حشرات به دست داده است. در چند سال اخیر ذخایر کهربای بیشتری از دوره مزوزوئیک متأخر کشف شده‌اند.
از میان آنها ذخایری که دارای کهربای فسیلی هستند شامل کهربای اردنی (حدود ۱۲۰ میلیون سال)، کهربای تایمیر (حدود ۸۰ میلیون سال)، کهربای نیوجرسی (حدود ۸۰ میلیون سال)، کهربای سِدار لِیک (۷۵ تا ۸۰ میلیون سال)، کهربای فرانسوی (حدود ۷۰ میلیون سال) و کهربایی که به‌تازگی در کوه‌های پیرنه کشف شده‌است (حدود ۱۰۰ میلیون سال).
با همه این‌ها، سن واقعی کهربا به دوره سنوزوئیک برمی‌گردد؛ یعنی عصری که بیشترین مقادیر ذخایر رزین فسیلی از آن نشأت گرفته است. این ذخایر با توسعه دنیای گیاهان امروزی در اواخر مزوزوئیک و اوایل سنوزوئیک مرتبط هستند؛ یعنی زمانی که آنژیواسپرم ها و ژیمنواسپرم ها (به‌طور خاص درختان کاج با میوه مخروطی) از هم جدا و به دو انشعاب جداگانه تقسیم شدند.
در حال حاضر حدود ۱۰۰ محل ذخیره کهربا در جهان شناخته شده است و هر سال ذخیره دیگری از این ماده با ارزش کشف می‌شود. امروزه، کهربا در همه نقاط کره زمین به‌جز قطب جنوب یافت می‌شود. بااین‌حال، این پراکندگی گسترده نشانه کیفیت و کمیت هر کدام از ذخیره گاه‌های کهربا نیست. تنها تعداد معدودی از ذخایری که به‌تازگی کشف شده‌اند، اهمیت اقتصادی دارند که کهربای دومینیکن، کهربای بیترفلد و کهربای اکراینی از آن جمله هستند. تعداد ذخیره‌گاه‌های کهربای فسیلی در چند دهه اخیر به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.
کهربای بالتیک ـ کهربای بالتیکبه‌طور معمول قدمتی بین ۳۴ تا ۳۸ میلیون سال دارد؛ اگر چه برخی از ذخایر بالتیک پیش‌تر از این شکل گرفته‌اند. این کهربا در رسوبات حاشیه ساحل دریای بالتیک در شمال اروپا یافت شده‌است.
بیش از ۳۵۰۰ گونه فسیل بندپایان در کهربای بالتیک یافت شده‌است؛ ازجمله بیش از ۶۵۰ گونه عنکبوت. در کهربای بالتیک به‌ندرت فسیل مهره‌دار مشاهده شده است اما یکی از این موارد نادر یک گکوی بی‌نظیر با نام علمی Yantarogekko balticusاست که به ۵۴ میلیون سال پیش تعلق دارد.
این کگو یک جنس و گونه جدید از دوره ائوسن زیرین شمال غرب روسیه است. کهربای بالتیک فسیل گیاهان را نیز با خود به زمان کنونی آورده است که نمونه بارز آن بزرگ‌ترین فسیل شناخته‌شده گل حفظ شده در کهربا است، علیرغم اینکه فسیل شدن گل در کهربا یک پدیده بسیار نادر است. در سال ۱۸۷۲ دانشمندان یک فسیل گل که به طرز نامتعارفی بزرگ بود و از معدنی در روسیه پیدا شده بود را مورد مطالعه قرار دادند. آنها این گل را یک گیاه گلدار منقرض شده با نام Stewartia kowalewskiiتوصیف کردند.
کهربای دومینیکن قدمت کهربای دومینیکن بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون سال تخمین زده شده است.
کهربای برمه‌ای ـ کهربای برمه‌ای به‌طور تقریبی ۹۹ میلیون ساله است و ذخایر آن معادن ایالت کاچین در شمال میانمار است که حدود ۲۰۰۰ سال است برای تجارت جواهرات مورد حفاری قرار گرفته‌اند. اکنون بیش از دو دهه است که کهربای برمه‌ای ازلحاظ علمی مورد توجه قرار گرفته است چراکه دانشمندان اکوسیستم‌های فوق‌العاده متنوعی را در آن کشف کرده‌اند که بخشی از دم یک دایناسور پردار، پوسته یک جانور دریازی به نام آمونیت و حتی جوجه یک پرنده از آن جمله هستند.
کهربای کانادا ـ کهربای کانادا متعلق به ۷۸ تا ۷۹ میلیون سال پیش است و به‌طور عمده از محلی به نام گرَسی لِیک در غرب استان آلبرتا در کانادا استخراج شده است. بیش از ۱۳۰ گونه فسیل شده در کهربای این منطقه یافت شده‌است که بیشتر آنها شته و کنه هستند. برخی از تکه‌های کهربای کانادا نیز دارای برگ‌های کاج جنگل‌های سوزنی‌برگ، قارچ، گرده گل و حتی پر پرندگان و دایناسورهای دیگر هستند.
