بازار نفت جهان از بدو پیدایش به شرایط ژئوپلیتیک و جنگ گره خورده است. این بار نیز در به همان پاشنه می چرخد و ممکن است جنگ غزه تاثیرات قابل توجهی بر بازار نفت جهان به ویژه ایران داشته باشد.
اخیراً مجلس نمایندگان آمریکا لایحه‌ای را با رای قاطع هر دو حزب دموکرات و جمهوری خواه به تصویب رساند که در صورت تصویب سنا و امضاء رئیس جمهور این کشور به مرحله اجرا درخواهد آمد. لایحه مورد نظر بنادر و پالایشگاه‌هایی را مورد هدف قرار می دهد که با ایران در صادرات نفت همکاری می کنند و نفتکش های حامل نفت و فرآورده‌های نفتی ایران و ذخیره آن در بنادر کشورهای طرف معامله تهران از جمله چین، امارات و عراق دشوارتر خواهد شد.
این اقدام کنگره آمریکا پیامی روشن و محکم به شرکای نفتی ایران به ویژه چین است که مقصد نهایی بیش از ۹۰ درصد نفت ایران بشمار می رود.
به گزارش رویترز صادرات نفت ایران در حال حاضر به مقادیر پیش از تحریم ها رسیده و بطور متوسط در ۱۰ ماه اول سال جاری به ۱/۵ میلیون بشکه در روز افزایش یافته که بیشترین میزان از سال ۲۰۱۷ بشمار می رود.
علیرغم اینکه تحریم های نفتی آمریکا علیه ایران شامل هرگونه مشارکت در تولید، انتقال و فروش نفت و میعانات می شود، در یکی دو سال اخیر دولت ایالات متحده با امید به دستیابی به توافق هسته‌ای در اعمال آنها جدیت نداشته است. در چنین شرایطی چین برنده اصلی بوده است. چون تحریم های غرب بر ایران، روسیه و ونزوئلا منجر به کاهش هزینه واردات نفت توسط این کشور شده است.
طبق اعلام نهادهای کشتیرانی ورتکسا و کپلر، در ۹ ماه اول سال میلادی جاری بطور متوسط چین روزانه بیش از ۲.۷ میلیون بشکه نفت از سه کشور تحریم شده وارد کرده است که معادل یک چهارم کل واردات نفت این کشور است. این میزان در سال ۲۰۲۲ برابر ۲۱ درصد و در ۲۰۲۰ تنها ۱۲ درصد بوده است.
در سال جاری با کاهش فشار ایالات متحده در اعمال تحریم های نفتی، صادرات نفت ایران افزایش یافته و میزان واردات نفت ایران توسط چین ۶۰ درصد افزایش یافته است. اما مساله اصلی قیمت است. چین با استفاده حداکثری از تحریم های غرب موفق شده است تنها در ۹ ماه اول سال جاری ۴.۳۴ میلیارد دلار در خرید نفت از روسیه و ۱.۱۷ میلیارد دلار از ونزوئلا صرفه‌جویی کند.
از آنجا که چین با اختلاف زیادی بزرگترین خریدار نفت ایران است، این کشور موفق شده است با استفاده از تخفیف در سال جاری در مجموع ۴.۲ میلیارد دلار از خرید نفت ایران در مقایسه با قیمت های بین‌المللی سود ببرد.
در پی حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر، دولت بایدن برای سختگیری بیشتر در اجرای تحریم علیه ایران تحت فشار قرار گرفته است. لیکن این کار ساده‌ای نیست چون پس از اعمال تحریم های نفتی جدید از سوی دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ ایران موفق شده است شبکه پیچیده‌ای برای فروش نفت خود ایجاد کند. خریدار نهایی نفت ایران عموماً پالایشگاه‌های کوچک در چین هستند که از ۱۰ تا ۱۲ دلار تخفیف بهره می برند.
محموله نفت توسط کشتی های کهنه و قدیمی از خارک یا جاسک بارگیری شده و نفتکش ها بجز مواقع خاص رادار خود را خاموش نگه می دارند. معمولاً نفت ایران مستقیماً از مبدا به مقصد حمل نمی شود بلکه ممکن است برخی محموله را از کشتی دیگری مثلاً در بندر فجیره بارگیری کرده و در مالزی یا سنگاپور به نفتکش دیگری منتقل کنند تا در نهایت به چین برسد. موفقیت دولت ایالات متحده در اعمال کامل تحریم های نفتی ایران و مسدود کردن مسیر فعلی کار دشواریست.
از آنجا که شرکت ملی نفت ایران رابطه‌ای با شرکت های آمریکایی ندارد از فشار دولت این کشور مصون است. آمریکا می تواند از چین بخواهد که از طریق اعمال فشار بر حدود ۵۰ پالایشگاه کوچک و خصوصی خرید نفت از ایران را کاهش داده و یا متوقف کند.
لیکن این امر در تضاد با منافع شرکت های چینی است و آنها به سادگی از تخفیف های قابل توجه نخواهند گذشت. تجربه سال های اخیر نشان می دهد شرکت هایی که برای نادیده گرفتن تحریم ها از سوی آمریکا مورد بازخواست قرار گرفته و یا جریمه شده‌اند به سرعت به این کار پایان داده‌اند ولی همزمان شرکت های دیگری با هدف سودآوری بیشتر پا به میدان نهاده و خلاء را پر کرده‌اند.
در هر حال چنانچه دولت ایالات متحده اقدام به تصویب تحریم های جدید علیه نفت ایران و یا جدیت بیشتر در اجرای تحریم های فعلی کند، طبق شبیه سازی های انجام شده توسط شرکت مشاوره‌ای ریستاد انرژی، این اقدام در مرحله اول منجر به کاهش صادرات نفت ایران به میزان ۳۰۰ هزار بشکه در روز معادل ۰.۳ درصد از تقاضای جهانی شده و می تواند باعث افزایش ۴ تا ۵ دلاری نفت در بازارهای جهانی برای حداکثر ۳ ماه شود اما تولیدکنندگان اوپک از ظرفیت تولید استفاده نشده ۵.۵ میلیون بشکه در روز برخوردارند و عربستان سعودی قادر خواهد بود در مدتی کوتاه کسری بازار را تامین کند.
مخلص کلام اینکه بازار نفت جهان از بدو پیدایش به شرایط ژئوپلیتیک و جنگ گره خورده است. این بار نیز در به همان پاشنه می چرخد و ممکن است جنگ غزه تاثیرات قابل توجهی بر بازار نفت جهان به ویژه ایران داشته باشد.
تحرکات سیاسی در کنگره و کاخ سفید و نیز کاهش تحریم های نفتی ونزوئلا از سوی دولت آمریکا، این نگرانی را ایجاد می کند که دولت آمریکا به فکر محدود کردن پنجره صادرات نفت ایران باشد. در این صورت برنده اصلی دوباره چین خواهد بود که با بهره‌مندی از توان چانه زنی بیش از پیش قادر خواهد بود نفت ایران را با تخفیف بیشتر خریداری کند.
هاشم اورعی- استاد دانشگاه صنعتی شریف
