ماجرای دعوا بر سر کشت چغندر در اطراف دریاچه ارومیه چه بود؟

لعیا نورانی زنوز – روزنامه اطلاعات| تعارض نجات دریاچه ارومیه و حفظ معیشت کشاورزان به نقطه حساسی رسیده است و با وجود هشدارها درباره ورشکستگی آبی، سطح زیر کشت چغندرقند به عنوان یکی از محصولات پرمصرف نه تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش یافته است.
 

از یک سو، کشاورزان می‌گویند بدون حمایت واقعی، تغییر الگوی کشت برابر با ورشکستگی آن است و از سوی دیگر، مسئولان هشدار می‌دهند که بدون کاهش مصرف آب، دریاچه و تمام اکوسیستم منطقه نابود می‌شود که در این میان، پرسش اصلی این است: آیا می‌توان دریاچه را بدون غرق کردن معیشت مردم، نجات داد؟

برای یافتن پاسخی واقع‌بینانه به این پرسش، پای صحبت کشاورزان و مسئولان نشستیم تا فقط به بیان آمار و خشکیدگی دریاچه ارومیه بسنده نکنیم و این بحران را از منظر کسانی که هر روز با این بحران دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نگاه کنیم.

کشاورزان چغندرکار چه می‌گویند؟

یکی از کشاورزان میاندوآب می‌گوید: سال‌هاست که به کشاورزان گفته می‌شود چغندرقند عامل اصلی خشکیدگی دریاچه ارومیه است و باید سطح زیر کشت آن کاهش یابد، اما سوال اصلی این است که اگر چغندر آب زیادی مصرف می کند، پس چرا ۶ کارخانه قند در منطقه فعالند و حتی کارخانه‌ جدیدی در مهاباد ساخته شده است؟

به گفته (امیر- ب)، حدود نیمی از مردم منطقه به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از فروش محصولاتشان به کارخانه‌های قند امرار معاش می‌کنند که یا خود کشاورزند یا فرزندانشان در این واحدها مشغول به کارند. وقتی صحبت از کاهش کشت چغندر می‌شود، کسی به این فکر نمی‌کند که در این میان معیشت این خانواده‌ها چه خواهد شد و آیا شغل‌های جایگزین برای جوانان فراهم شده یا نه؟

کشاورز دیگری از ارومیه می‌گوید: دولت فقط از تغییر الگوی کشت حرف می‌زند، اما هیچ‌وقت مشخص نکرده که چه حمایتی انجام می‌شود و تا امروز فقط وعده شنیده‌ایم.

حسینی می‌افزاید: در این وضعیت سخت، کشاورز چگونه می‌تواند خطر کشت محصول جدید را بپذیرد؟ چغندرقند دست‌کم بازار مشخص و خریدار قطعی دارد، اما کشت جایگزین چه تضمینی برای سودآوری دارد و اگر ضرر کنیم چه کسی پاسخگوی ما خواهد بود؟

محمد از روستای «کشتیبان» می‌گوید: همه بار احیای دریاچه را روی دوش کشاورز انداخته‌اند، در حالیکه برداشت‌های بی‌رویه، سدسازی‌های بی‌مورد و نبود نظارت، از عوامل اصلی بحران این دریاچه است.

او تأکید می‌کند: ما هم نگران دریاچه ارومیه هستیم، اما نمی‌شود هم آن را نجات داد و هم نان سفره خانواده‌ها را فراموش کرد. اگر قرار است کشت تغییر کند، باید حمایت‌ها از کشاورزان واقعی  باشد نه شعاری .

پدیده ورشکستگی آبی دریاچه ارومیه  

از سوی دیگر ،مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، حقابه مصوب این دریاچه را سالانه ۳میلیارد و ۴۰۰میلیون مترمکعب اعلام می‌کند و می‌گوید: براساس آخرین مطالعات بهنگام‌سازی طرح جامع آب کشور، میزان آب تجدیدپذیر سالانه این حوضه حدود ۵میلیارد و ۲۰۰میلیون مترمکعب برآورد شده است که مطابق استانداردهای جهانی، حداکثر ۴۰درصد این منابع، یعنی حدود ۲میلیارد و ۵۰۰میلیون مترمکعب، باید در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی مصرف شود، اما متأسفانه اکنون مصرف آب فراتر رفته و حوضه دریاچه ارومیه با پدیده «ورشکستگی آبی» مواجه شده است؛ به شکلی که یک میلیارد و ۳۰۰میلیون مترمکعب آب فقط در بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی به مصرف می‌رسد و بقیه از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌شود.

سعید عیسی‌پور ادامه می‌دهد: در سال ۱۳۷۷، یعنی اوایل بروز و ظهور بحران، مصرف آب کشاورزی حدود یک میلیارد و ۷۰۰میلیون مترمکعب و مصرف شرب و صنعت حدود ۶۰۰میلیون مترمکعب بود، اما امروز مصرف آب کشاورزی به حدود ۴میلیارد و ۷۰۰میلیون مترمکعب رسیده است که این افزایش نزدیک به ۳میلیارد مترمکعبی، عملاً از سهم حقابه دریاچه ارومیه کسر شده است.

عیسی‌پور می‌افزاید: تغییر الگوی کشت از محصولات پرآب‌بر به کم‌آب‌بر، از مهم‌ترین مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه بود که سطح زیر کشت چغندر قند در استان آذربایجان غربی از ۲۵هزار هکتار به ۱۲هزار هکتار کاهش یافت، اما متأسفانه با کمرنگ شدن فعالیت‌های ستاد در سال ۱۴۰۰، این سطح دوباره افزایش یافته و اکنون به حدود ۳۲هزار هکتار رسیده است.

وی ادامه می‌دهد: علاوه بر چغندرقند، محصولات یونجه و سیب هم جزو محصولات پرمصرف آب در حوضه دریاچه ارومیه است؛ به‌شکلی که این ۳محصول حدود ۳۸درصد اراضی کشاورزی آذربایجان غربی را به خود اختصاص داده‌اند اما ۵۷درصد منابع آب حوضه را مصرف می‌کنند که بر همین اساس، تمرکز ستاد بر تدوین و اجرای برنامه‌ای جامع و عملیاتی برای اصلاح الگوی کشت است که باید بوسیله وزارت جهاد کشاورزی اجرایی شود.

عیسی‌پور افزایش شوری خاک، کاهش کیفیت محصولات کشاورزی، افزایش دمای هوا و آسیب جدی به کشاورزی بلندمدت را از جمله پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه می‌داند و تاکید می‌کند: احیای دریاچه ارومیه بدون همکاری تمام ذی‌نفعان امکان‌پذیر نیست. این دریاچه در نهایت حقابه خود را از طبیعت بازپس می‌گیرد؛ بنابراین چه بهتر که این کار عقلانی و با مشارکت‌های همگانی انجام گیرد تا از خسارت‌های بزرگ‌تر در آینده پیشگیری شود.

محدودیت کشت چغندرقند در مناطق مرکزی و جنوبی استان

مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی هم می‌گوید: کشت چغندرقند در شمال استان که خارج از حوضه آبریز است توسعه یافته، اما در مناطق مرکزی و جنوبی استان محدودیت‌هایی اعمال شده است.

مهدیه فلاح با اشاره به اقدامات فنی برای کاهش مصرف آب، از استفاده از نوار تیپ و اصلاح آرایش کشت خبر می‌دهد و می‌افزاید: این اقدامات علاوه بر کاهش مصرف آب، تبخیر و رویش علف‌های هرز و هزینه‌های کارگری را هم کاهش داده است.

مدیرکل محیط‌زیست استان هم می‌گوید: کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز، از اولویت‌های ماست.

جباری می‌افزاید: تالاب‌های اقماری سالانه به ۸۰۰میلیون مترمکعب آب نیاز دارند که سال گذشته تأمین نشد و خشکی تعدادی از تالاب‌ها را به همراه آورد.

وی با اشاره به برخی چالش‌ها در این مسیر می‌گوید: گاهی همراهی‌های لازم از سوی جوامع محلی با ما نمی‌شود و با باز کردن سردهنه‌ها، آسیب‌هایی به این سازه‌ها وارد می‌شود، با این حال ما با جدیت به دنبال بسته نگه داشتن سردهنه‌ها هستیم تا آب از مسیر طبیعی خود وارد دریاچه ارومیه شود.

تخلیه یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب از منابع زیرزمینی

در این میان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی می گوید اکنون یک میلیارد و ۵۰۰میلیون متر مکعب از منابع زیرزمینی آب استان تخلیه شده و برداشت‌های بیش از حد، موجب افت سطح ایستایی چاه‌ها، افزایش شوری آب در بخش‌های جنوب و شرق دریاچه و فرو نشست زمین در دشت شهرستان سلماس شده است.

مجید رستگاری بر لزوم مقابله با برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های آب تأکید می‌کند و می‌گوید: ارائه خدمات به چاه‌هایی که تخلفات برداشت دارند، قطع می‌شود. وی به ضرورت تغییر الگوی کشت و جلوگیری از توسعه کشاورزی غیرکارشناسی تاکید و توصیه می‌کند که از کشت ۳محصول پرمصرف آب شامل سیب، چغندر قند و یونجه، در مناطق با محدودیت منابع آب خودداری شود.

رستگاری با اشاره به تخریب سردهنه‌های انهار سنتی و اختلال در روند انتقال آب به دریاچه ارومیه می‌گوید: در ادامه اقدامات شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی برای مدیریت بهینه منابع آب و هدایت جریان رودخانه‌های اصلی به سمت دریاچه، عملیات مسدودسازی سردهنه‌های انهار سنتی در خارج از فصل زراعی با تلاش شبانه‌روزی کارشناسان و نیروهای عملیاتی انجام شده است.

وی می‌افزاید: این سردهنه‌ها با هدف جلوگیری از انحراف غیرمجاز جریان آب و کمک به رسیدن جریان طبیعی رودخانه‌ها به دریاچه، در فصل غیرزراعی مسدود می‌شوند.با این وجود، گزارش‌هایی از تخریب و شکستن تعدادی از این سردهنه‌ها توسط برخی افراد دریافت می‌شود که این اقدام، اختلال در مدیریت جریان آب و کاهش میزان ورودی به دریاچه را در پی دارد.

رستگاری با محکوم کردن این اقدام می‌گوید: پیگیری‌های لازم قضایی برای شناسایی مسببان و عوامل دخیل در تخریب سردهنه‌ها آغاز شده است و از طریق مراجع قضایی و قانونی، با متخلفان برخورد می‌شود.

اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی

محمود رضازاد، رئیس دانشگاه ارومیه هم یکی از مهم‌ترین راهکارهای احیای دریاچه ارومیه را اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی می‌داند و می‌گوید: تفاهم‌نامه‌هایی درباره توسعه آبیاری هوشمند زیرسطحی و تغییر الگوی کشت در حال اجراست و تحقق کامل این برنامه‌ها می‌تواند تأثیر بسزایی بر کاهش برداشت آب در منابع زیرزمینی داشته باشد.

در مجموع باید گفت، بحران دریاچه ارومیه فقط با اعلام راهکار تغییر الگوی کشت امکان‌پذیر نیست و بلکه  احیای پایدار آن نیازمند  حمایت اقتصادی واقعی از کشاورزان و مدیریت منابع آب است.

کشاورزان، نگران معیشت خود هستند و  این در حالی است که مسئولان محیط‌زیست و جهاد کشاورزی تأکید دارند بدون رعایت حقابه و اصلاح روش‌های آبیاری، خشکی بیشتر دریاچه ارومیه پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی شدیدی به دنبال خواهد داشت که نتیجه آن روشن است. دریاچه ارومیه را نمی‌توان بدون   نجات داد و کشاورزان را نمی‌توان بدون تضمین‌های اقتصادی و معیشتی به تغییر الگوی کشت واداشت.