[ جمیله کدیور ] یک سال دیگر با فلسطین

جمیله کدیور – روزنامه اطلاعات:  یک سال پرمشقت دیگر برای فلسطینیان ساکن اراضی اشغالی غزه، کرانه باختری و بیت المقدس در حال پایان است؛ دوازده ماه بحرانی تحت شدیدترین شرایط انسانی و البته یک سال نه چندان متمایز از ۷۷سال اشغال، محاصره، جنگ و ترور.

روزهای پیش رو، پایانِ ربع اول قرن ۲۱هم هست. مساله فلسطین در ربع اول قرن نه «بحرانی مقطعی»، بلکه انباشتی از بحران‌ها و ناکامی‌ها بود که با سه ویژگی ناکامی روند اسلو (۱۹۹۳–۲۰۰۰)، فقدان دولت فلسطینی مستقل و تداوم اشغال نظامی و شهرک‌سازی وارد قرن جدید شد. مساله فلسطین در این ربع قرن یکی از ادامه‌دارترین منازعات جهان بود و همچنان نزاعی بی‌پایان و لاینحل به نظر می‌رسد.

انتفاضه دوم (۲۰۰۰–۲۰۰۵)، خروج اسرائیل از غزه، پیروزی حماس، شکاف فلسطینی–فلسطینی، دوپارگی جغرافیایی–سیاسی فلسطین، محاصره دائمی غزه از ۲۰۰۷، جنگ‌های دوره‌ای، تخریب سیستماتیک زیرساخت‌های غزه، وابستگی به کمک‌های خارجی، بحران آب، برق و سلامت، گسترش شهرک‌سازی در کرانه باختری، تکه‌تکه شدن جغرافیا، ضعف مشروعیت تشکیلات خودگردان، حملات مستمر اسرائیل، افزایش خشونت شهرک‌نشینان، وابستگی امنیتی کرانه باختری به اسرائیل، انتقال سفارت آمریکا به قدس، «معامله قرن» ترامپ، توافق‌های ابراهیم، حذف عملی مساله فلسطین از اولویت جهان عرب، تقویت راست افراطی در اسرائیل، اقدامات مسلحانه در کرانه باختری، یورش‌های سازمان‌یافته شهرک‌نشینان به مسجدالاقصی، از دست رفتن افق دولت مستقل، عملیات ۷اکتبر ۲۰۲۳، جنگ بزرگ غزه و آتش‌بس‌های کننده،«بین‌المللی‌سازی مساله فلسطین»، عضویت در سازمان‌های بین‌المللی، استفاده از اهرم‌های حقوقی برای کشاندن اسرائیل به دادگاه‌های لاهه جهت شکایت‌های نسل‌کشی و حکم بازداشت مقامات، تبدیل مساله از یک نزاع منطقه‌ای به یک پرونده بین‌المللی، بسیج افکار عمومی و جنبش‌های همبستگی جهانی، تحریم‌های دانشگاهی و اقتصادی، رونمایی از چهره نسل‌کشی اسرائیل، طرد و انزوای آن، شناسایی رسمی کشور فلسطین توسط کشورهای غربی و ناکام گذاشتن پروژه «حل نهایی یکجانبه» از جمله اتفاقات مهم ربع اول قرن نخست مرتبط با فلسطین بود.

اقدامات رژیم در این ربع قرن و به طریق اولی یک سال اخیر را می توان در چند محور اصلی زیر خلاصه کرد:

یکم: تغییرات جغرافیایی

در ۲۵سال گذشته، کرانه باختری و قدس شرقی صحنه تغییرات ساختاری بوده‌اند. یکی از مؤلفه‌های کلان، افزایش قابل‌توجه شهرکسازی در کرانه باختری و قدس شرقی است. طبق گزارش سازمان ملل و نهادهای حقوقی، از سال‌های آغازین قرن ۲۱تا سال ۲۰۲۵، شاهد جهشی فزاینده در ساخت شهرک‌ها و پست‌های غیررسمی بوده‌ایم که جمعیت فلسطینی را از منظر جغرافیایی و دموگرافیک تضعیف کرده‌اند. از دهه ۲۰۱۰به این سو، شتاب شهرکسازی افزایش یافته و در سال‌های پس از جنگ ۲۰۲۳این روند تندتر شد؛ به‌گونه‌ای که امید به چشم‌انداز دو دولتی بیش از هر زمان دیگری به محاق رفت .

در سال ۲۰۲۵، تصویب و پیشبرد طرح‌های جدید شهرک‌سازی، ایجاد مناطق محصور جدا از هم و فاقد پیوستگی جغرافیایی یا جمعیتی و افزایش خشونت شهرک‌نشینان در کرانه باختری، به «عادی‌سازی امر غیرقانونی» انجامید. در اواخر دسامبر ۲۰۲۵، کابینه اسرائیل ساخت ۱۹شهرک جدید در کرانه باختری را اعلام کرد که رشد نزدیک به   ۵۰درصد را نسبت به ابتدای دولت راستگرای فعلی نشان می‌دهد. 

در غزه هم رژیم با تأکید بر امنیت خود، بارها بر ادامه حضور نظامی و ساخت شهرک‌تاکید کرده است. در جدیدترین اظهارات، یسرائیل کاتس، وزیر دفاع با تاکید بر این که اسرائیل هرگز به‌طور کامل از غزه خارج نخواهد شد، حضور نظامی در این منطقه را عمیق و دائمی دانست و اعلام کرد: «وقتی زمان مناسب فرا برسد، اسرائیل سایت‌های هسته‌های ناحال را در شمال غزه ایجاد خواهد کرد.»او بعداً گفت: «اسرائیل برای حفاظت از شهرک‌ها، یک نوار امنیتی در داخل نوار غزه ایجاد خواهد کرد و هرگز از غزه خارج نخواهد شد.» از زمان شروع آتش‌بس، خط زرد به سمت غرب گسترش یافته و تقریباً ۵۳درصد غزه را پوشش می دهد.

دوم: عملیات نظامی و خشونت

یکی از مهمترین تحولات سال ۲۰۲۵، عملیات نظامی گسترده اسرائیل در کرانه باختری با نام «دیوار آهنین» بود. این عملیات از ۲۱ژانویه ۲۰۲۵و دو روز بعد از آتش بس غزه، با حضور ارتش اسرائیل در شهرک‌ها و اردوگاه‌های پناهندگان از جمله جنین و طولکرم آغاز و منجر به بی‌خانمانی حدود ۴۰,۰۰۰فلسطینی شد. در پی این عملیات، ارتش اسرائیل حضور مستقیم دائمی و همه‌جانبه در کرانه باختری دارد.

برخلاف سال‌های گذشته که حملات به‌صورت یورش‌های کوتاه‌مدت (ورود و خروج) بود، اکنون استراتژی ارتش به «اشغال مجدد و استقرار بلندمدت» در قلب مراکز جمعیتی تغییر یافته است.به جز حملات هر از چندگاه، در اواخر نوامبر ۲۰۲۵ (۲۶–۲۹نوامبر) هم ارتش اسرائیل عملیات دیگری به نام «پنج سنگ» در شمال کرانه باختری انجام داد.

در ۲۰۲۵، خشونت شهرک‌نشینان و اقدامات نظامی آنها علیه فلسطینیان نیز افزایش داشت.نه فقط فلسطینی‌ها،بلکه اموال،درختان و محصولات کشاورزی و دام های آنها هم از حملات مصون نماندند. در سال ۲۰۲۵گزارش شد که خشونت شهرک‌نشینان علیه فلسطینی‌ها «در بالاترین سطح ثبت‌شده» قرار دارد.

در مجموع، وضعیت فعلی کرانه باختری به عنوان یک «واقعیت امنیتی جدید» توصیف می‌شود که ارتش اسرائیل به طور مستقیم مدیریت و کنترل تمامی ابعاد زندگی در شمال آن را در دست دارد.در غزه نیز دو عملیات ارابه های گیدعون از شاخص ترین اتفاقات نظامی ۲۰۲۵بود. در این بازه زمانی ، حدود ۲۸,۶۴۲نفر در نوار غزه و حدود ۵۱۸نفر در کرانه باختری کشته شدند.

سوم: بحران انسانیِ چندلایه

در ۲۵سال گذشته، غزه بارها زیر موج جنگ و محاصره رفته است. پس از جنگ‌های مکرر ۲۰۰۸، ۲۰۱۲، ۲۰۱۴، ۲۰۲۱و جنگ اخیر، ساختار انسانی و اجتماعی غزه به نقطه‌ای غیرقابل‌باور رسیده است. بر اثر جنگ و پیامدهای آن، غزه با تلفات انسانی بی‌سابقه، تخریب نظام سلامت، آموزش و مسکن روبرو ست.

گزارش‌های وضعیت انسانی سازمان ملل از تداوم ناامنی غذایی شدید بیش از ۱.۶میلیون نفر حکایت دارند؛ حتی با فروکش نسبی عملیات نظامی، اثرات ثانویه (بیماری، سوءتغذیه، فقدان خدمات) ادامه یافته است. با آغاز فصل سرما، شرایط سخت اقلیمی، کمبود سرپناه و امکانات ضروری، بحران انسانی را تشدید کرده و سیستم آموزشی هم تقریباً متوقف شده است و صدها هزار کودک بدون آموزش رسمی مانده‌اند.

در مجموع می‌توان گفت سال ۲۰۲۵نقطه اوجِ همزمان‌بحران‌های انسانی چندلایه بوده است.

چهارم: وقفه در جنگ  

سال ۲۰۲۵با تلاش برای آتش‌بس و توقف جنگ در غزه آغاز شد. پس از دو سال جنگ در غزه، سرانجام فاز اول طرح سه مرحله ای بایدن در ۱۵ژانویه ۲۰۲۵به‌طور رسمی امضا و از ۱۹ژانویه ۲۰۲۵اجرا شد. آتش‌بس تا ۱۸مارس ۲۰۲۵ادامه یافت و اسرائیل با طرح شرایط جدید، جنگ را از سر گرفت. آتش‌بس دوم در ۱۰اکتبر، مبتنی بر طرح ۲۰ماده ای ترامپ، تلاش کرد چارچوبی برای اجرای صلح فراهم کند که شامل یک آتش‌بس پایدارتر فراگیر و پایان جنگ، تبادل اسرا، بازگشت کمک‌های بشردوستانه، بازسازی، تشکیل نهادهای تکنوکرات فلسطینی برای اداره غزه و نیروهای بین‌المللی حفظ صلح بود. طرح‌ترامپ برای آتش‌بس منجر به آزادی اسرای اسرائیلی (به جز یک مرده) و اسرای فلسطینی و ورود مقداری کمک های بشردوستانه شد، ولی در همین حد متوقف ماند. فقدان تضمین‌های اجرایی، اختلاف بر سر ترتیبات امنیتی و بازسازی و تداوم محاصره، باعث شد آتش‌بس‌ها نتوانند به بهبود پایدار انسانی بینجامند. 

به‌رغم دو آتش‌بس‌ ژانویه و اکتبر، وضعیت انسانی همچنان وخیم و جنگ متوقف نشده است و انسداد کمک‌ها نشان می‌دهد این آتش‌بس‌ها بیشتر وقفه‌ای در جنگ بوده‌تا صلح و پایان جنگ.

پنجم: اقتصادِ تحت محاصره

اقتصاد فلسطین در ۲۵سال گذشته، از انتفاضه دوم (۲۰۰۰) تا ۲۰۲۵، روندی از «توسعه زدایی» ساختاری را طی کرده که در سال ۲۰۲۵به فروپاشی کامل در غزه و رکود عمیق در کرانه باختری منجر شده است.

تولید ناخالص داخلی غزه در پی جنگ‌های متوالی و محاصره، تا پایان سال ۲۰۲۵به کمتر از یک‌ششم سطح سال ۲۰۰۵سقوط کرده و نرخ بیکاری در این منطقه از مرز ۸۰ درصدفراتر رفته است.

اقتصاد کرانه باختری هم در سال ۲۰۲۵به دلیل حملات نظامی گسترده، انسداد راه‌ها و قطع دسترسی ۱۵۰هزار کارگر فلسطینی به بازار کار اسرائیل، با انقباضی ۱۵درصدی روبرو شده که فقر را به سطحی بالای ۴۵درصدرسانده و دولت فلسطین با بحران نقدینگی بی‌سابقه‌ای روبروست. در مجموع، ربع قرن گذشته برای فلسطین به معنای از دست رفتن استقلال مالی، وابستگی مطلق به کمک‌های بشردوستانه و نابودی ۸۰تا ۹۰درصد زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی در غزه بود.

این سقوط اقتصادی، اگر چه بخشی نتیجه مستقیم جنگ‌های اخیر است، اما ادامه ساختار محاصره و محدودیت‌های اقتصادی از دهه ۲۰۰۰تا کنون را هم نشان می‌دهد.

با توجه به موارد فوق، فلسطینی های غزه و کرانه باختری نه فقط یک سال سخت، بلکه یک ربع قرن پر مشقت را پشت سر ‌گذاشتند.

با این وجود، هر چند ربع اول قرن ۲۱برای فلسطین، قرن تشکیل دولت و پایان اشغال نبود؛ اما قرن حذف فلسطین هم نبود و مسئله فلسطین بعنوان بحرانی که قابل نادیده گرفتن نیست، بین‌المللی شد.

در سال ۲۰۲۵هم، غزه برنده نظامی میدان نبود، اما پروژه حذف مقاومت شکست خورد و اسرائیل نتوانست نظم جایگزین ایجاد کند و اعلام پیروزی کند.

سال ۲۰۲۶و ربع قرن بعدی برای فلسطین چه سرنوشتی رقم خواهد زد؛ ادامه اشغال یا ادامه مقاومت؟