دیپلماسی فرهنگی تهران ـ دوشنبه؛ شاهنامه ایرانی به خانه‌ تاجیک‌ها رسید

مینا حیدری – روزنامه اطلاعات| هفته گذشته، روزنامه اطلاعات، میزبان جمعی از مدیران و کارشناسان حوزه چاپ، نشر و مطبوعات جمهوری تاجیکستان بود؛ سفری که در چارچوب برنامه دولتی توسعه نشر این کشور فارسی زبان آسیای میانه انجام شد و با بازدید از مراکز فرهنگی و چاپی ایران، از جمله مؤسسه اطلاعات و شرکت ایران‌چاپ، جلوه‌ای روشن از همکاری‌های فرهنگی میان دو کشور هم‌زبان را به نمایش گذاشت.

تاجیکستان با بیش از ۱۰ میلیون جمعیت فارسی زبان در شمال شرقی ایران با ما مرز مشترک ندارد. اما با وجود ۱۶۰۰ کیلومتر فاصله میان دو پایتخت ـ تهران و دوشنبه  ـ مردم تاجیک کماکان عاشق و متعهد به فرهنگ ایرانی هستند؛ وجود دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی در خانه هر تاجیک، نشانه‌ای از این عشق قدیمی است.

همچنان که هفتاد سال زندگی تحت حکومت اتحاد جماهیر شوروی و تلاش ساختارمند برای حذف زبان فارسی، نتوانست مردم تاجیکستان را از زبان مادری دور کند و تاجیک‌ها به محض فروپاشی شوروی، زبان فارسی را  به عنوان زبان رسمی این کشور، ترویج و تبلیغ کردند. 

با این حال طی دوره هفتاد ساله حاکمیت شوروی، خط سیریلیک جای خط فارسی را در این جمهوری گرفت  و امروزه برای تاجیکان فارسی زبان، خواندن متون به زبان مادری دشوار است.
امامعلی رحمان، رییس جمهور تاجیکستان، علاقه‌مند به فرهنگ و زبان فارسی و به طور کلی «ایران فرهنگی» است. به دستور او آموزش خط فارسی در مدارس آغاز شده و احتمالا نسل‌های بعدی تاجیک بتوانند با سهولت بیشتر به متون ادبی فارسی دسترسی پیدا کنند. 

امامعلی رحمان همچنین اخیرا به تعداد خانوارهای تاجیک، شاهنامه در کشور توزیع کرده، شاهنامه‌هایی به خط سیریلیک که با اصرار دولت این کشور، امور فنی و انتشار این گنجینه به چاپخانه‌های ایران و بخشی از آن به شرکت ایرانچاپ و موسسه اطلاعات سپرده شد.

شاهنامه‌های ایرانی

عبدالجبار حاجی‌اف، کارشناس ارشد اداره چاپ و نشر و مطبوعات وزارت فرهنگ جمهوری تاجیکستان می‌گوید: این سفر در چارچوب برنامه دولتی رشد نشر و مطبوعات جمهوری تاجیکستان که برای سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ تدارک دیده شده، انجام شد و هدف از آن، تبادل تجارب فرهنگی و نشر بین دو کشور ایران و تاجیکستان بود.

او می‌افزاید: در حال حاضر بیش از ۴۰۰ عنوان روزنامه و نشریه در تاجیکستان فعالیت دارند. 

از این تعداد، بیش از ۲۰۰ نشریه به‌طور مستقیم زیر نظر وزارت فرهنگ فعالیت می‌کنند و شامل موارد مختلفی مانند نشریات دولتی و مجلات تخصصی در حوزه‌های مختلف هستند.  

به گفته حاجی اف، سال گذشته، حدود دوهزار عنوان کتاب در تاجیکستان منتشر شده که مجموعا بیش از چهار میلیون نسخه است. این کتاب‌ها بیشتر شامل آثار آموزشی و علمی بوده و بخش‌هایی از آن‌ها نیز به ادبیات معاصر و کلاسیک اختصاص دارد. همچنین کتاب‌های تصویری ویژه کودکان نیز همواره مخاطبان خاص خود را دارد.

او درباره ترویج فرهنگ کتابخوانی در تاجیکستان توسط رئیس‌جمهور امام علی رحمان می‌گوید: او در سال جاری به یک ‌میلیون و هفتصد هزار خانواده در سراسر تاجیکستان به‌طور رایگان دو جلد «شاهنامه» اهدا کرده و این اقدام با استقبال بسیار خوبی مواجه شده است. بخشی از نسخ این شاهنامه در تهران و در مؤسسه اطلاعات و شرکت ایران‌چاپ به زیور طبع آراسته شد. 

زبان فارسی در تاجیکستان

در نمایشگاه کتاب امسال در شهر دوشنبه، یک غرفه ۱۶ متری برای نویسندگان و ناشران ایرانی در نظر گرفته شد که مورد توجه گسترده مردم آن کشور قرار گرفت. همچنین، تعدادی از آثار نویسندگان تاجیک در ایران نیز ترجمه و منتشر شده است و این آثار در دسترس مخاطبان ایرانی قرار دارد. این اقدامات، زمینه ساز اتفاقات فرهنگی گسترده بین دو کشور خواهد بود.

حاجی‌اف می گوید: در برخی مقاطع آموزشی تاجیکستان، ادبیات فارسی تدریس می‌شود.  شرکت در این کلاس اختیاری است و از میان هر سه نفر، یک نفر می‌تواند خط فارسی را بخواند.

او می‌گوید برای دومین بار است که به ایران سفر می‌کند و هنگام ورود به ایران، احساس می‌کند که گویا در وطن خویش است. زبان فارسی، پیوند عمیقی بین مردم ایران و تاجیکستان ایجاد کرده است. 

تجربه سفر به ایران

الهام غفار اف، مدیر بخش دایره‌المعارف کودکان و نوجوانان در مرکز علمی دانشنامه ملی تاجیک،یکی دیگر از اعضای این گروه است. 

او هدف از این سفر را تبادل تجربیات در زمینه تهیه دانشنامه‌ها و کتاب‌های آموزشی کودکان و نوجوانان و آشنایی بیشتر با دستاوردها و روش‌های عملیاتی ایران در این حوزه می‌داند.

به گفته او، اولین بازدید گروه تاجیک از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران انجام گرفت که با پذیرایی گرم و صمیمی از سوی میزبانان همراه بود.

سپس گروه به انتشاراتی بزرگ در تهران رفت و از تجهیزات و دستگاه‌های چاپ و صحافی مدرن آن بازدید کرد.

غفار اف بر کیفیت بالای دستگاه‌ها و تجهیزات آن مجموعه تأکید می‌کند و می‌گوید: در این بازدید علاوه بر آشنایی با فرآیند چاپ کتاب در ایران، نحوه تولید و بسته‌بندی محصولات چاپی از جمله کتاب‌های مختلف را مشاهده کردیم.او همچنین به بازدید از  یک کارگاه صحافی اشاره می‌کند که در آن استادان زبردستی با دقت و صبر زیاد، صحافی کتاب‌های چرمی را انجام می‌دهند. این تجربه برای گروه تاجیکستان بسیار مفید بود و زمینه را برای همکاری‎های بیشتر فراهم خواهد  آورد. 

غفار اف به پیوندهای عمیق میان مردم ایران و تاجیکستان اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: این پیوندها از قدیم منشا می‌گیرد، ما ملت تاجیکستان و ایران، هموطن و هم‌زبان هستیم.

وی به ادبیات فارسی به عنوان یکی دیگر از اشتراکات ایران و تاجیکستان می‌پردازد و می‌گوید: یکی دیگر از مصادیق پیوند ما، ادبیات کلاسیک است که از رودکی به‌عنوان سردفتر ادبیات کلاسیک فارسی آغاز شد و تا بزرگان دیگری مثل سعدی شیرازی، حافظ شیرازی و  مولانا  ادامه یافت. شاعران فارسی زبان نویسندگان بزرگی هستند که برای تمام بشریت پند و حکمت داشته‌اند اندیشه و آثار آنها تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته است.

غفار اف در خصوص تجربه شخصی خود از سفر به ایران می‌گوید: ایران برای من همچون وطن خودم است و احساس نزدیکی و هم‌زبانی و هم‌فرهنگی با مردم شما دارم. همان‌طور که ایرانی‌ها تاجیکستان را همانند خانه خود می‌دانند، من نیز در ایران همین احساس را دارم.

آموزش خط فارسی 

رحیمه سعیدوا، کارشناس چاپ و نشر وزارت فرهنگ تاجیکستان نیز در گفتگو با اطلاعات می‌گوید: فرهنگ مشترک، رفت و آمد ایرانی‌ها و تاجیکستانی‌ها و تعامل میان دولت‌ها باعث شده که امروز خط فارسی را در مدارس تاجیکستان به دانش آموزان آموزش دهند.

وی می افزاید: ما از آمدن به تهران خیلی خوشحالیم، مهمان نوازی ایرانی ها خیلی خوب است. بازدیدهای خوبی داشتیم و از  چاپخانه  موسسه اطلاعات دیدن کردیم که شاهنامه را  منتشر می کند.

تکیه بر ایران فرهنگی

همایون امیرزاده، مدیرعامل مؤسسه اطلاعات و شرکت ایران‌چاپ، هم با اشاره به پروژه چاپ شاهنامه برای کشور تاجیکستان، این همکاری را یکی از فعالیت‌های شاخص و فرهنگی ایران‌چاپ در حوزه بین‌الملل می‌داند و می‌گوید: پروژه چاپ شاهنامه، در ادامه نگاه فرهنگی ایران‌چاپ و با هدف حضور مؤثر در بازار نشر بین‌الملل تعریف شد.

مقدمات این همکاری طی سه جلسه با سفیر محترم تاجیکستان، دکتر نظام‌الدین زاهدی، شکل گرفت که یک جلسه به‌صورت تلفنی و دو جلسه به‌صورت حضوری برگزار شد. در ادامه، معاون رئیس‌جمهور تاجیکستان،  نیز از ایران‌چاپ بازدید کرد که این موضوع برای ما بسیار ارزشمند بود.او می‌افزاید: در آن مقطع تأکید شد که با توجه به تعهد رئیس‌جمهور تاجیکستان مبنی بر اهدای شاهنامه به هر خانواده تاجیکی، این پروژه از اهمیت فرهنگی بالایی برخوردار است. 

حضور معاون رئیس‌جمهور برای نظارت مستقیم بر جزئی‌ترین مراحل کار، نشان‌دهنده حساسیت و جدیت دولت تاجیکستان نسبت به اجرای دقیق این پروژه بود.

امیرزاده با اشاره به فرآیند تولید می‌گوید: در مرحله نخست، چاپ و صحافی شاهنامه در ایران با چالش‌هایی همراه بود. با این حال، با توجه به ظرفیت‌های موجود در صنعت چاپ ایران و ضریب بالای فرهنگی پروژه، این امکان وجود داشت که کار با کیفیت بالاتر، هزینه کمتر و سود مناسب‌تر برای طرفین انجام گیرد و   صنعت نشر ایران به شکل شایسته‌تری معرفی شود. از همین رو با وجود پیشنهادهایی از سوی کشورهایی مانند ترکیه که در حوزه چاپ‌های ویترینی و لوکس فعالند، طرف تاجیکی اصرار داشت که این پروژه در ایران و با تکیه بر «ایران فرهنگی» اجرا شود؛ موضوعی که برای آنان از نظر هویتی اهمیت ویژه‌ای داشت.

بازار بین‌المللی ایران‌چاپ

مدیرعامل شرکت ایران‌چاپ می‌گوید: اگرچه ایران‌چاپ در این پروژه مسئولیت کامل صحافی را بر عهده نداشت و تمرکز اصلی بر چاپ بود، اما کیفیت چاپ انجام‌شده در مرحله نخست، به‌ویژه با همکاری مجموعه «پیام عدالت» که قرارداد مستقیم با دولت تاجیکستان داشت بسیار رضایت‌بخش بود. در این مسیر، ظرفیت‌های فنی ایران‌چاپ به‌خوبی شناسایی شد و تجربه‌ای تازه برای طرف تاجیکی رقم خورد.

امیرزاده با اشاره به رکورد فنی ثبت‌شده در این پروژه تصریح می‌کند: دستگاه چاپ رول که معمولا برای چاپ روزنامه در شیفت شب مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای نخستین‌بار پس از سال‌ها به‌صورت مداوم در طول روز فعال شد. این دستگاه به‌مدت حدود ۴۰ روز، تقریبا به‌صورت ۲۴ ساعته و با حداقل توقف در حال کار بود که رکورد قابل‌توجهی در عملکرد تولید ایران‌چاپ به شمار می‌رود و معدل تولید مناسبی را برای این مجموعه ثبت کرد.

او تأکید می‌کند: این پروژه علاوه بر دستاوردهای فرهنگی و اعتباری، از نظر مالی نیز برای ایران‌چاپ مثبت بود و بخش عمده‌ای از آن به‌صورت نقدی انجام گرفت. مجموعه این عوامل، پروژه چاپ شاهنامه را به یکی از اتفاقات مبارک و ماندگار در کارنامه ایران‌چاپ تبدیل کرد.